موزیک نە تەنیا دیاردێو هزری(سوبژێکتیو)ی کۆمەڵایەتین، بەڵکوو دیاردێوی سرووشتیچەن. موزیک بەشێوەن جە فەرهەنگوو مرۆڤایەتی کە بە درێژایی تارێخی چەنی ژیوای گلێرگەیی مرۆڤی قەوارەش گێرتەن و گەشەش کەردەن. موزیک بەشێو جیانەکریان جە ژیوای ڕوانەیما و ڕاسەووێ یان ناڕاسەووێ سەرو ژیوای ڕوانەیمارە شۆنی منیۆرە . موزیک هەرپاسە دیاردێوەن کە جە پێوەنڎی دوەلایەنەو تاکی و کۆمەڵینە بە وجووڎ مەێ.
١. موزیک پێسەو دیاردێو کۆمەڵایەتی:
موزیک پیسەو زوانی پەیامیاونەرەن. ئەڵبەت زوان ئەرکێ فرێش ھەنێ کە یۆ جە ئەرکەکاش پەیامیاوناین. موزیک جە ڕاسیەنە زوانێوەن سەمبولیک پەی پەیامیاونای. ئی پەیامێ بە شیوازێو هۆنەرمەنڎانە بە دەنگ و واتێ، پێسەو سیاوچەمانەی، یان بە ئامێڕێو یان چن ئامێرێ چەنی دەنگی، جە لاو هۆنەرمەنڎێوی گۆرانی واچی یاوۆ بە گۆشوو گۆشگێری. ئی دەنگیچە عانێو بۆ بە موزیک کە تاوابۆش پێوەنڎنی بەینوو وێش و مەژگوو مرۆڤی وەش کەرۆ. مەخسەڎوو ھۆنەرمەنڎیچ ئانەن کە جە ڕاو پەیامە ھۆنەرمەنڎانەکێشەو سەرنجوو گۆشگێریش پەی لاو وێش کێشۆ و بە شێوازێو ئەرێنی شۆنیش سەرەو بنیۆرە. ئی پەیامێ تاوۆ بەسەرئامای، هەستی وەشی و ناوەشی، وەرمو وئارەزووە ئەرێنیەکاو هۆنەرمەنڎی با. ئا مێلۆدیچە کە یاوۆ بە گۆشگێری، تاوۆ بە شێوازێو هەستش جووڵنۆ و وزۆش دلێ دنیایەتەری. ئا واتا کە یاوا بە مژگوو گۆشگێریچ، تاوا ڕوەداێ، بەسەرئاماێ، وەرم وئارزو و.... جە مژگوو ئاڎیچەنە زینڎێ کەراوە و حاڵەتێو تایبەت بڎا بە گۆشگێری. پەی نموونەی:
ئاماوە وەهار، وەهاری شاڎی..................بۆی عەتری نەسیم خۆنچەی ئازاڎی
خێڵ خانەی خەفەت باربەنڎیش کەردەن....... مەینەت ڕوو نیان وە ماوای مەردەن
ئی واتا ئەگەر بە موزیکێو ئارام وچیا، گۆشگێر حاڵەتێو ئارامش هەن و گنۆوە ویروو وەرزوو وەهاری، فاڕیای سرووشتی و سەوزبیەی دارو درەختی و هاژەو وەرواوێ و وەشی و شاڎی و..... بەڵام ئەگەر واتەکا بە موزێکوو ھۆرپڕای وچیا، گۆشگێر نەتەنیا گنۆ چێروو شۆنەماو واتەکا، بەڵکوو ھەستیچش جووڵیو و جەسەیچش گنۆ حاڵەتوو جمووجووڵی و دەس کەرۆ ھۆرپڕای.
بە گەردی موزیک چنها جۆرێن و تاوۆ چنها پەیامێچش پەنەبا، دڵداری و وەشەویسی، لاونایەو سروشتی، بەروەستی شاڎی یان خەمی، سرودی نیشتمانی و ئەوەگژیای پەی ئازاڎی و دژ بە ناداڎپەروەری و حەماسی و....
٢. موزیک پێسەو دیاردێو سرووشتی
گرد پەیوازێو پەی مەنەیەو مرۆۋی و ھەرپاسە پەی درێژەو ژیواو مرۆڤی، چ مادی و چ مەعنەوی جە سروشتەنە بەرهەم ئامان و مەێ. مرۆڤ بە بێ سروشتی ژیوایش پەی نیەن. بەڵام سروشت بە بێ مرۆڤی بیەن و مەنۆیچەو. شێوازێو جە موسیقای سروشتی وەڵێ موسیقای دەسکردوو مرۆڤی بە درێژایی تارێخی وجوڎش بیەن. شنەو نەسیموو سەحبانی، هاژەو ئاوێ و وەرواوێ، قرمەو هانەی، چەهچەهەو بوڵبوڵی، قاسپەو ژەرەژێ، چریکەو عالەمەنێ، وانای پەپووی، خشەخشوو گەلای، لەرە و پلکەو گەڵاچناری و....!. مرۆڤ چی موسیقا سروشتیەیە پەی برەودای بە موسیقای دەسکردوو وێش کەڵکش هۆرگێرتەن و نموونەبەرداریش کەردەن.
شۆنەماو موزیکی سەرو مەژگوو ئانزانیرە
بە پاو چنها پەیجۆریێ عێلمیێ موزیک شۆنی ئەرێنیە منیۆرە سەرو گوشارو ونێ، دایوەنەو(زەرەبان)و دڵی، سەروو هەناسەی، ماسۆڵکی لەشی و ...!. بە پاو شێوازوو موسیقای لەش هۆرمۆنێ تایبەتی بە وجووڎ مارۆ.، ئادرنالین عانوو موسیقای بەرزێ و تەنڎیەنە، نۆرئادرنالین عانوو مووسیقای ئارام و نزمیەنە. نۆرئادرنالینێ وەرگیری کەرا جە وەڵابیەو هۆرمۆنێ سترێسی و مدرامانو لەشی چا حالەتەنە بەرا سەرەو و ئێشەو لەشی کەم کەراوە. هەر پی بۆنەوە جە بەشوو چارەسەری نەوەشیە دەروونیەکا موزیک پیسەو چارەسەری ڕەواندەرمانی کەڵکش چەنە هۆرگیریۆ. جە یانەو ساڵمەنڎانە موزیک فرەتر بەکار مەێ، چوونکە وەرگێری کەرۆ جە ڕوبەکەملوای سلولەکاو مەژگی کە جە پیرینە کەمێ باوە. هەم جە زانشتوو پزشکی ویەردەینە، هەم جە پزشکی ئیسەیچەنە پەی چارەسەری جەڵتەی جە موزیکی کەڵک هۆر گیریان و هۆرگیریۆ، چوون بۆ بە هۆکارو بەرهەمئاردەی سلولێ تازە جە مەژگەنە. موزیک ھەرپاسە دەوروو بەھێز کەرڎەی بەشوو وەرکەردەی(حافظە) جە مەژگینە وینۆ. گۆرانیواچێ واتێ یان شێعری فرەتەرێشا وەرکەردێنێ تا ئانزانی ئاسایی. هەرپاسە کە مزانمێ گۆرانیواچ تاوۆ بە بێ وانایەو شێعرەکاش سەرو کاغەزیەو، چن عانژمارێ شێعرێ گۆرانیەکاش بە بێ کێشە واچۆوە.
دەوروو موزیکی جە بەشوو پەروەردەی
زاڕۆی ساوا بە جۆرێو جە لاونایەو ئەڎایش ئارام بۆوە و وەرمش پۆرە گنۆ. هەرپاسە بە چۆریوەیچ جە لاونایەو خوۆ و وەشحاڵ بۆ. ئارۆ جە وەڵاتە وەڵکەوتەکانە و جە فێرگەکانە وانێو هەن بە نامێ وانەو موزیکی. ئی وانە جیا چانەیە بۆ بە هۆکاروو وچانێ هزری فێرکارا جە عانوو وانای ڕوانەیشانە، بۆ بە هۆکاروو بەهێزبیەی پێوەنڎیە کۆمەڵایەتیەکایچ و ھۆروەزنای توانایی پێوەنڎیگێرتەی فێرکارەکایچ. پەی سەلەمنای ئی ئێدێعاێ پەیچۆریەو درێژماوە جە چن فێرگاێ سەرەتاییێ شاروو بێرلینی جە وەڵاتوو ئاڵمانی ئەنجام دریا. چا ماوەنە وانەو موزیکی فرەتەر کریا و بە بەردەوامی لوا ڕاوە و زاڕۆڵێ فرێ بەشداریشا کەرد. جە کۆتایی ماوەو پەیجۆریەکەینە بەرکەوت کە ژمارەو ئا زاڕۆلا کە وەڵتەر پەراوێز کریەنێ و هاماڵێشا کەمێ بێنێ، فرە کەمتەرەو بی. هەرپاسە ڕێژەو هۆرزووکەوتی توندووتێژانەیچ چا فێرگایانە فرە ئامارە واری.
موزیک و هەست
موزیک ئا بەشە جە مەژگی کە وەرپەرسەن پەی جووڵنای هەستی وزۆ هەرمانە و چالاکش کەرۆ. چالاکبیەی ئی بەشەیە هەستێ جۆراجۆرێ بەروزۆ و ئی بەروستەیچە وێش جە جمووجووڵوو جستەی مرمانۆ. پەی نموونەی عانێو کە گۆرانیە و موسیقایە وەشە مژنەومێ و حەزش پەنە کەرمێ، پۆس و تەنانەت مووێما حاڵەتێو تایبەت گێرا وێ کە ماچمێ مووەیما ڕاسێ بیەوە. هەرپاسە موزیک وزۆماوە وێروو ویەردەی و ئا ڕوەدایا کە وەڵتەر ئامێنی سەرمارە و بە جۆرێو پێوەنڎیشا پا موزیکیوە بیەن. بە کردەوە موزیک زوانوو بەروەستەی هەستین. کتووپڕ نیەن کە هەر وەختێو بە پاو حاڵەتی دەروونیما گێڵمێ شۆنەو ئا موسیقا و گۆرانیارە کە پێوەنڎیشا ھەن پا حاڵەتە دەروونیماوە.
بە گردی شۆنەماێ ئەرێنیێ موزیکی یەکجار فرێنی. موزیک تەنیا ئامرازوو کات بەسەربەردی و وەشی نیەن. موزیک ئارامکەرەوەو مەژگین و هۆکارێوەن پەی سڵامەتی ڕەوانوو مرۆڤی، بەهێزکەروو توانایی زاڕۆین پەی پێوەنڎی کۆمەڵایەتی، پەی یۆگێرتەی و هەماهەنگی، پەی کەمکەردەیەو ئێش و ئازاری، پەی دوورەو کەوتەی جە توند وتێژی، پەی هاندای مرۆڤی جە چالاکی و هەرمانەی ڕوانێنە، پەی هەست کەردەی بە چارەنووسێو هامبەشی و.......
ئا کەسا کە سەروو بنەمایە نازانشتیانێ و پێوەنڎیدار بە ئیدەئۆلۆژیە تایبەتێ، و بە بەهانێ جوراوجۆری دژایەتی موزیکی کەرا و جە وینگەو وێشاوە حەرامش کەرا، مشۆ بزانا کە هەم دژایەتی سروشتی کەرا، کە موزیکش چەنە هۆرستەن، هەم دژایەتی زانشتی کەرا کە شۆنەما ئەرێنیەکاو موزیکیش جە ویەرێ جۆراوجۆری ژیواو مرۆڤیەنە سەلەمناێنێ. چینیشا زیاتەریچ موزیک هەم هۆنەرەن، هەم توانایەو هۆنەری مرۆڤین و گردکەس ئی تواناشە نیەن. دژایەتی موزیکی هەرپاسە دژایەتی گەشەکەردەی تواناکاو مرۆڤین کە ڕەوتێو سروشتیشا هەن. موزیک تەنیا هۆنەر نیەن، موزیک بەشێوەن جە فەرهەنگوو مرۆڤایەتی کە بە درێژایی تارێخی قەوارش گیرتەن و بیەن بە بەشێو جە سەروەت و سامانی مەعنەوی مرۆڤی و یۆ جە ئەوەجەکاو ژیواو مرۆڤایەتی. پەی نموونەی موزیک جە هەرەمەکەو مازڵۆی ، دەرونشناسی نامدار و مرۆڤدوس، جە پلێکانەو ئەوەجە کۆمەڵایەتیەکانە و جە بەشوو وەشەویسی یاگێش کریاینەوە و بە ئەوەجە پەی گەشەو کەسایەتی مرۆڤی ئەشناسیان. هەرپاسە کە مزانمی، موزیک و گۆرانیێ پێوەنڎیەو جیاوەنەکریاشا ھەن چەنی وەشەویسی.
موختار کەریمی _ ئاڵمان، 23.08.2019
