ئـازادی جـوانتریـن و شـیرینتریـن و گـرنگـتریـن وشـەیە لە جیهـانـدا. ئـازادی و ژیـان گـیانـێک لە دوو جەستەدان. ژیـان بەبێ ئـازادی، ژیـان نییە و هـیچ واتا و خـۆشییەکی نییە. ئازادی واتا ژیـان بە شادی و بە ئاشـتی. ئـازادی بەخـشـیـن نییە، بەڵکو مافـێکی زگـماکی و رەوا و بنەڕەتی و سـروشتی و پـیرۆزی هەمـوو مـرۆڤـێکە بەبـێ جیاوازی. ناکـرێـت دەستکاری تێـدا بکـرێـت و لـێی کەم بکـرێتـەوە. ئازادی توانای رەفـتارکـردنە بەپـێی یاسـا و لەگـەڵ رێـزگـرتـن لە مافـەکانی کەسـانی تـر. واتـای ئـازادی ئەوەیـە کە مـرۆڤ بتوانـیت ئەوەی بیەوێت لە ژیـاندا بـیکات، مادام سـەرپـێچی لە یاساکان ناکات.
(نیلسـۆن ماندێـلا) دەڵـێـت:"واتـای ئـازادی تەنیا بچـڕینی کـۆت و زنجـیر نیـیە، بەڵکو هـەروەهـا رێـزگـرتـن و بەرزڕاگـرتـنی ئـازادی کەسـانی تـریـشە".
ئازادی گەنجـیـنە و سامانێکی ئەوەنـدە گرنگ بەنـرخـە. کە هـیچ سامـانـێکی پێـناگات. پێـویـستە ئـەم مافـەش بە شـێوەیەکی راست و دروســت و هـاوسـەنگ بەکـاربهـێنین. ئازادی رەتکردنەوەی چەمکەکانی، کۆیلایەتی و ژێردەستی و مـلکەچی و چەمینەوە و پاشکـۆییـە. رەتکـردنەوەی رق و کـیـنە و رەگـەزپـەرسـتی و شـەڕ و تـونـدوتیـژییـە.
منـداڵانی ئەمـڕۆ، داهـاتـووی هـەر گـەل و وڵاتـێکـن. هـاوڵاتـیـانی جـیهـانی داهاتـوون.
پێـویستە لە منـداڵـییەوە، ئەم چـەمک و پـرەنسیـپـانە لە منـداڵانی کوردمـان بـڕوێـنـین.
پێـویـستە فەزایـەکی فـروانی ئـازادی بۆ منـداڵەکـانمـان بـڕەخـسـێنـین. تا بەبێ تـرس و بە ئەوپـەڕی ئازدییـەوە گـوزارشـت لە خەیـاڵ و لە را و لە هـزری خـۆیـان بـکەن.
شایەنی ئاماژە و باسیشە ئازادی دەربڕینی منداڵان مافـێکی رەوای دانپێنراوە، لەلایـەن کۆمەڵەی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پەسەنـدکراوە. لە رێکەوتنـنامەی مافـەکانی منـداڵ، بـڕیارنـامەی (٢٥، ٤٤) لە (٢٠/ نـۆڤـەمبەر/١٩٨٩) کە لەلایـەن کـۆمـەڵـەی نەتـەوە یەکگـرتـووەکـانەوە پەسـەنـدکـرا و لـە (٢/ سـێـپـتەمبـەر/١٩٩٠) دا، چـووەتـە بـواری جـێبەجـێکـردن و پابەنـدبـوونی وڵاتـانی واژۆکـردووی ئـەم رێـکەوتنـنامـەیە.
لە دەقی ـ بەنـدی دوانـزەیەم ـ لە بـڕگەی یەکـەمـدا، نـووسـراوە:" وڵاتـانی ئەنـدام لـەم رێـکەتـنـنامەیـەدا، دەبێت مـافی ئـازادی دەسـتەبـەربکەن بـۆ ئـەو منـداڵـەی کە تـوانای رێکخستنی بـیروڕای تایبەتی خۆی هـەبێـت، مافی ئەوەی هـەیە کە بە ئـازادی راکانی دەربـڕێـت، سەبـارەت بە هەمـوو ئـەو پـرسـانەی کە کاریـگەرییـان بە ژیـانی منـداڵەوە هەبێت. پێویستە بەپێی تەمەن و گەشەکردنی ئەو منداڵە راکانی بە هەند وەربگيرێن".
لە دەقـی ـ بەنـدی سـیانـزەیـەم ـ لـە بـڕگەی یەکـەمـدا، جـەخـت لەســەر ئـەوە دەکـات:
"منـداڵان مافی ئەوەیـان هـەیە، بیـروبـاوەڕەکانی خۆیـان بە ئـازادی باس بکەن. واتە مـافی منـداڵە کە لەنـاو خـێزانەکەی و پـۆل و قـوتابخـانەکەیـدا، بتـوانێـت بە ئەوپـەڕی ئـازادییەوە، گوزارشـت لە رای خـۆی بکات و لەو پـرسە گـرنگانەش کە پەیـوەنـدییان بە ژیـان و بە چارەنـووسی خۆیەوە هـەیە، پەراوێـز نەخرێـت و گوێ بۆ خواستەکانی بگیرێـت و دەنگ و را و بـۆچوونـەکانیشی بە هـەنـد وەربگـیرێت. سـەرەڕای ئەوەش هەموو منداڵـێک بۆی هـەیە، بەبێ لەبەرچاوگـرتنی جیاوازییەکان و سنوورەکان، ئەو زانـسـت وزانیـارییـانەی کە دەیـەوێـت پـێـیان بـگات".
ئازادیی منـداڵان لە مافـەکانیانەوە دەسـتپێـدەکات. پێویستە مافەکانی منـداڵان جـێبەجێ بکـرێـن. چونکە ماف و ئازادی دوانـەن و لـێک جیـانابـنەوە. منـداڵان هەمـان مـاف و ئـازادییەکـانی گەورەسـاڵانیـان هـەیە.
گۆزارشتکـردنی منـداڵان بە ئازادی، لە سـۆز و هەست و لە را و لە راز و نیازیان، لە گرنگترین پێویستییە تەنـدروستییەکانی دەروونی و جەستەیی منـداڵانە. کردارێکی زۆر گـرنگە و هـۆکارێکی گـونجـاوە، چـونکە منـداڵان هـێـشـتا کـامـڵ نەبـوونە، کە بتـوانـن ئەڵـتەرنـاتـیـڤـێکی تـەنـدروسـتی تـر بـدۆزنـەوە، تـا بـتـوانـن لـە مـیانـەیـەوە سـۆز و هـەسـت و هـەڵـچـوونی متـبـووی دەروونـیـیان دەربـبـڕن.
بەپێی ئازادیی رادەربـڕین، منـداڵان مافی ئەوەیان هـەیە، کە را و بۆچـوونی جیاوازیان لەگەڵ بیـروڕای دایکان و باوکانیان هـەبێـت. پێویـستە ئەم جـیاوازی و بۆچـوونانەیـان لەبەرچاوبگـیرێـن. نەک بۆچـوونەکـانیان بە گەمـژانە بـزانـن. راسـتر ئـەوەیە ئازادبـن لە دەربـڕینی ئەو هەستانەی لە مێشکـیانـدا هـەن. گوێیان لـێبگـرن و بۆچـوون و را و پێـشنیارەکانیان بە هـەنـد وەربگـرن. ئـازادی دەتـوانـێـت یـارمەتـیـدەربێـت، بۆ ئـەوەی منـداڵان ژیـانی تایـبەتی خۆیـان بەڕێـوەبەرن و خۆیـان کـێشەکانـیان چارەسەربـکەن و بەرپـرسـیارێـتی بـڕیـارەکـانیان و ئەنجـامـەکانی کارەکـانـیان هـەڵـبگـرن.
لە بەندی (١٩) ی جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ، کە لە رێگەی رێکەوتننامەی نەتەوە یەکگـرتـووەکانەوە بۆ مافـەکانی منـداڵان دانـراوە. باس لەوە دەکات کە هەمـوو منداڵێک مافی بەشداریکردنی هەیە لە هەموو ئەو بابەتانەی پەیوەنـدییان پێیەوە هەیە.
رێگەی ئازادی دەربـڕیـن لە منـداڵەکانتـان مەگـرن. شـوورەیەکی تـرسیان بۆ دروسـت مەکەن، با بە ئەوپەڕی ئـازادی و راشکاوییەوە را و بـۆچـوونەکـانی خـۆیان دەربـڕن ـ تەنـانەت ئەگـەر پێـتان وایـە هـەڵـەشـبن ـ فـێریـان بـکەن گـوێـبـیـستی بـۆچـوون را و قـسەکانی کەسـانی تـربـن ـ تەنـانەت ئەگەر پـێـشـیان وابـێـت کە کەسـانی تـر هـەڵـەن.
(جـۆرج واشـنتـۆن) دەڵـێت:"ئەگـەر ئـازادی دەربـڕیـنمان لـێـبـسێـنـنەوە، رەنگە ئـێـمە بەرەو بێـدەنـگی ببـینەوە. بێـدەنگـیش وەک مـەڕ وایە، بەرەو سەربـڕیـنگە دەبـرێـت".
گەر خـێزانەکان دۆخـێکی ئەوتـۆ بـۆ منـداڵـەکانیان نەڕەخـسێنن، بـۆ ئـەوەی بە ئـازادی سۆز و خـرۆش و هەڵچـوونەکانیان دەرببڕن. دووچاری فـشار و متـبوون و تێکچوونی دەروونی دەبـن. ناچـاردەبن رەفتار لەگەڵ سۆزداری پەنگخـواردووی دەروونیان بکەن. ئەمەش دەبێتە هـۆی بەردەوامی خەمۆکی و دڵتەنگی و تێکچوونی دەروونییان. هەست و سۆزداییەکانیان بە نەستی و بە ناتەنـدروسـتی دەجـووڵـێـن و دەورووژێـن.
کەواتە زۆر گـرنگ و پێویـستە، گـرنگی و بایـەخ بەوە بـدەیـن، کە چی هـۆش و بیـری منداڵەکانمانی سەرقـاڵ کردوون. دەبێ هانیان بدەین بە ئازادی و بەپێی تـرس و شەرم، بە قسەکردن یا بە نووسین یا بە وێنەکێشان یا بە گۆرانی موزیک و هەڵپەڕکێ، ئەوەی دەیـانەوێـت دەریـان ببـڕن. نابێت قسەکانیان پێببڕين. فـێری ئەوەشیان بکەین کە چـۆن ئازادی دەربـڕیـن بە خۆیان رەوا دەبینن، ئاوهـاش گوێ لە کەسانی تر بگـرن و رێز لە ئـازادی و لـە را و لـە بـۆچـوونی جـیاوازی هـاوڕێـکانـیان بگـرن. هـەسـتی کەسـیـش بـرینـدارنەکـەن. دەبێ هـەر لە منـداڵـیـیەوە ئـەوە لەهـۆشـیانـدا بـچـێـنـیـن، کە ئـازادی مـانـای بەرەڵـڵای و مـلهـوڕی نیـیە. ئـازادیش سـنوور و یاسای هـەیە. مـرۆڤ تا ئەو ئاستە ئازادە، کە پێشـێلی ئازادی و مافەکانی کەسانی تر نەکات و سنوور نەبەزێنـێت.
بە تاقـیکردنەوە و لێکـۆڵـینەوە، ئەو ساغ بـۆتـەوە، کە رێـزگرتـن لە ئـازادی دەربـڕینی منـداڵان، هـۆکارێکی گرنـگە لە هـۆکارەکانی باڵادەستی و پێشکەوتنی منـداڵان. منـداڵان بـەوەش ناسـراون، کە کـنجـکـاو و خـۆدەرخـەرن و زۆر دەپـرسـن. جـار و بـاریـش بە پرسیاری سەیـر، رامـان و دامـانمان دەکەن. بەڵام ئەمە خـاڵـێکی ئەرێـنییە و نیـشانەی زیـرەکییانە، هەرگیز نابێـت وەڵامی پرسیارەکانیان نەدەینەوە. یا بە وەڵامـێکی ناراست و سەقـەت بەڕێـیان بکەیـن. ئەوان دەیـانەوێـت ئەوانـەی نایـانـزانـن، بـیانـزانـن.
هەندێک لە منـداڵان، گـرفـتی بێـتوانایی رادەربـڕین و گوزارشتکردن و نەبوونی ئـازایی ئەدەبییان هەیە. ئەمەش پەیوەنـدی بە ترس و شەرم و گۆشەگیری و دەسەڵات سەپێـنی دایکان و باوکـانیانەوە هـەیە. کە تونـدوتـیژ و تـووڕە و رەقـن لەگەڵـیاندا، سەرکـوێـر و سەرکوت و دەمکوتیان کردوون. بە شێوازی فەرمانکردن وسکت و بیدەنگیان کردوون. بـەری ئـازادی دەربـڕینـیان لـێگـرتـوون. بـە لای ئەمـانـەوە، دەبـێـت منـداڵان لـە رووی گەورەکانـدا، دەمیان دابخەن و قـسەنەکەن، تەنها گـوێبگرن و گـوێـدێری گەورەکان بن.
(یـۆنـامات) دەڵـێـت:"تا تەمـەنی سیانـزە ساڵـیم، وامـدەزانی ناوم ـ دەمـت داخـە ـ یە".
لەم پێـودانگەوە، پێویستە هەموومان ئەوە بـزانین، کە ئازادی دەربڕینی منـداڵان چەنـد گـرنگ و پێویستە. چ کاریگەرگەرییەکی ئەرێنی لەسەر گەشەکـردنی تواناکانی منـداڵان هـەیە. نەک تەنها ئەم مافـەی منداڵەکانمان بە رەوا و پێویست بـزانین. بەڵکو پێویـستە بـوار و زەمینەیان بۆ بـڕەخـسێنین. هـانیان بدەیـن و ئافەرین و دەستخۆشیان لـێبکەین.
رەزا شـوان
دوبـەی: ٢٠٢٤
