ده‌ستپێكىدروستبوونىئه‌ورێكخراوهEITI (ده‌ستپێشخه‌ریشه‌فافیه‌ت له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتووه‌كان) ده‌گه‌ڕێته‌وه‌بۆخواستىژماره‌یه‌كوڵات و كۆمپانیا و ده‌سته‌ىچاودێری و رێكخراو كه له ساڵی 2002 رایانگه‌یاند و له‌لایه‌نژماره‌یه‌ككۆمپانیا و رێكخراوىناحكومىنێوده‌وڵه‌تىپێشوازیلێكرا.
له‌سه‌رئاستىنێوده‌وڵه‌تىچه‌ندینوڵاتىزلهێزىوه‌ك ( ئه‌مریكا و به‌ریتانیا و ئه‌لمانیا و فه‌رنسا و ئیتالیا و ئیسپانیا و یابان ) پاڵپشتىخۆیانده‌ربڕیبۆدروستبوونىئه‌مرێكخراوه و له‌سه‌رئاستىكۆمپانیانێوده‌وڵه‌تیه‌كانیسشكۆمپانیایوه‌ك ( ئیكسۆنمۆبیل و تۆتاڵ و شێل و انگیلۆ و ئێینی ) پابه‌ندىخۆیانبۆ ستاندارد و پێوه‌ره‌كانىئه‌مرێكخراوه‌راگه‌یاند .
ئه‌ركو ئامانج
رێكخراوىEITI( ده‌ستپێشخه‌ریشه‌فافیه‌ت له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتوه‌كان ) وه‌كبنه‌مایكاره‌كان و له‌یه‌كه‌مینكۆنفرانسیدا كه له ئۆسلۆیپایته‌ختىنه‌رویج له ساڵی 2006 به‌سترابڕیار درا به دروستكردنىئه‌نجومه‌نىسكرتاریه‌تىگشتىبۆماوه‌ىدووساڵ 2006 – 2008 و زیاتر له 20 وڵات و چه‌ندینرێكخراو و كۆمپانیاتێیدابوونه ئه‌ندام.
له‌ئێستادا 52 وڵاتپابه‌ندیخۆیانبۆپێوه‌ره‌كانىرێكخراوىده‌ستپێشخه‌ری له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتووه‌كانراگه‌یاندووه و ئه‌ندامنله‌ورێكخراوه و ساڵانه‌ئه‌مرێكخراوه‌هه‌ڵسه‌نگادندنده‌كاتبۆمامه‌ڵه‌ىوڵاته‌ئه‌ندامه‌كان له به‌رێوه‌به‌ردنىسامانىسروشتى و جێبه‌جێكردنىپێوه‌ر و ستاندارده‌كانىئه‌مرێكخراوه كه بریتیه له وردبینی كردن له داهات و باج و بڕیهه‌نارده و ئاشكراكردنىداهاتىكۆمپانیاكان و په‌شداریپێكردنىلایه‌نىسێیه‌مبۆپشتراستكردنه‌وه‌ىداتاكان و هه‌روه‌هاپێدانىڕۆڵیچاودێری به رێكخراوه‌كانىكۆمه‌ڵىمه‌ده‌نى.
به‌شێوه‌یه‌كى كورت و پوختده‌ستپێشخه‌ریروونی (شه‌فافیه‌ت) له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتووه‌كاEITI، پرۆسه‌یه‌كهخۆیده‌بینێته‌وه له چاودێریكردنى وردى داهات و پابه‌ندىحكومه‌ته له ئاشكراكردنى داهات و پێدانىده‌سحه‌قیكۆمپانیانه‌وتیه‌كان و به‌رواردكردنیان و راگه‌یاندنیانه‌بۆرایگشتى.
پره‌نسیپو پێوه‌ر و ئه‌ندامبوون
رێكخراوىده‌ستپێشخه‌ری له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتووه‌كانEITI، له كۆنگره‌ى (لانكاستر هاوس) له به‌ریتانیا (2003) و به ئاماده‌بوونىژماره‌یه‌ك له وڵاتان و كۆمپانیاگه‌وره‌كانىبواریسامانىسروشتى و رێكخراوه‌كانىكۆمه‌ڵیمه‌ده‌نى، هاوڕابوونله‌سه‌ردانانىچه‌ندپره‌نسیپ و بنه‌مایه‌كبه‌مه‌به‌ستىهێنانه‌كایه‌ىشه‌فافیه‌تىزیاتر و ئیدارد‌انێكىباشیسامانىسروشتى له وڵاتانىئه‌ندام، گرنگترینپێوه‌ر و پره‌نسیپ كه دانرائه‌مانه بوون و رایانگه‌یاند كه:
1- پێویسته‌سامانىسروشستىبۆگه‌شه‌ىئابوریبه‌كاربهێنرێت كه دواجارده‌بێته‌هۆیگه‌شه‌ىبه‌رده‌وام و سنورێكداده‌نێبۆبه‌رزبوونه‌وه‌ىهه‌ژاری، به پێچه‌وانه‌وه خراب به‌كارهێنانىسامانىسورشتىسه‌رده‌كێشێبۆره‌نگدانه‌وىسلبی له هه‌ردووبواریئابوری و كۆمه‌ڵایه‌تى .
2- به‌رێوه‌بردنىسامانىسروشتىده‌بێله‌پێناوهاوڵاتىانبێ و ئه‌مه‌شكاریحكومه‌تێكىخاوه‌نسه‌روه‌ریه‌پێیهه‌لسێ له پێناوپه‌رپێدانىنیشتیمانى.
3- ده‌كرێبۆسودیده‌رهێنانىسامانىسروشتى كه وه‌كداهاتێكىساڵانه‌دێته‌وڵاتنرخه‌كانله‌به‌رچاوبگێرێ .
4- پێویسته‌خه‌ڵكگۆشبكرێ به زانیاریه‌كانو تێگه‌یشتنیانبۆداهاتیحكومه‌ت و خه‌رجیه‌كانحكومه‌ت به مه‌به‌ستىدروستبوونىزانیاریدروست تا ه‌لداهاتووبتوانێبریاری له بژارده دروه‌سته‌كانبداتبه‌مه‌به‌ستىپه‌ردانىبه‌رده‌وام .
5- هه‌بوونىشه‌فافیه‌تله‌لایه‌نحكومه‌ته‌كان و كۆمپانیاكاركه‌ره‌كان له بواریپیشه‌سازیه‌ده‌رهاتوه‌كان و پێویستیانبه به‌هێزكردنىسیسته‌مىداراییگشتى و لێپێچینه‌وه .
6- دروستبوونىروونى و شه‌فافیه‌تێكىزۆر و به‌هێزده‌بێ له چوارچێوه‌ىرێزىگرتنبێ له یاسا و وگرێبه‌سته‌كان .
7- هه‌بوونىشه‌فافیه‌تهۆكارێكىبه‌هێزیراكێشانى و درسوتبوونىوه‌به‌رهێنانىناوخۆیی و ده‌ره‌كىده‌بێتبه‌شێوازێكىراسته‌وخۆ.
8- بروایته‌واوه‌مانهه‌یه به ملكه‌چبوونىحكومه‌ت و كۆمپانیاكانبۆلێكۆلینه‌وه‌لێپێچینه‌وه‌له‌لایه‌نهه‌مووهاوڵاتیه‌كه‌وه و له‌پێناوسه‌رپه‌رشتىكردنى داهات و خه‌رجیه‌گشتیه‌كان.
له‌چوارچێوه‌ىئه‌ومه‌بده و پره‌نسیپانه‌هه‌روڵاتێكىخوازیاربۆئه‌ندامێتیئه‌مرێكخراوه‌پابه‌ندده‌كرێ به چه‌ندڕێنمایی و پێوه‌رو مه‌رج كه ده‌بنه ده‌روازه بۆبوونه ئه‌ندامله‌مرێكخراوه.
عێراق تا ئێستا كه ماوه‌ىچه‌ندساڵێكه له ئه‌ندامێتىسڕكراوه‌له‌كۆی 22 ڕێوشوێنبۆبوونه ئه‌ندامته‌نها 10 رێوشوێنىجێبه‌جێكردووه و سه‌ره‌ڕایئه‌مه‌شچاوه‌رێده‌كرێئه‌مساڵمتمانه‌ىئه‌ندامێتى به عێراقببه‌خشرێ.
رێكخراوىEITIو ڕۆڵیرێكخراوه‌كان
هه‌روڵاتێكبۆبونه ئه‌ندامپێویسته‌كۆمیته‌یه‌كیاخودسكرتایریه‌تێكبه‌سه‌رۆكایه‌تىگه‌وره‌به‌رپرسێكىحكومیرابگه‌ینێ و ئه‌وسكرتایریه‌ته‌ناسراوهبه ئه‌نجومه‌نىخاوه‌نبه‌رژه‌وه‌ندیه‌كانMSG)Multi-stakeholder group)پێكدێت له :
1- نوێنه‌رىحكومي.
2- نوێنه‌ریكۆمپانیاكان.
3- نوێنه‌ریرێكخراوه‌كانىكۆمه‌ڵگه‌ىمه‌ده‌نى.
له لایه‌نىبه‌رپرسێكىباڵایحكومیه‌وه‌ئه‌نجومه‌نێكپێكدێت و سه‌رپه‌رشتىده‌كرێت له عێراقدائێستابه‌رێز سامر غه‌زبانوه‌زیرینه‌وتىعێراق و جێگریسه‌رۆكوه‌زیرانىعێراقبۆكاروباری وزه ئه‌وسه‌رۆكایه‌تیه‌ده‌كات و كه‌سێكىدیكه‌ش به پله‌ىبه‌رێوبه‌ریگشتىبه‌رێوه‌به‌رێجێبه‌جێكارده‌بێ .
له‌گه‌ڵدووباره خۆرێكخستنه‌وه‌بۆنووسیینه‌وه‌ىراپۆرته‌كان و جێبه‌جێكردنىڕاسپارده‌كانىكۆمیته‌ىگشتىرێكخراوىEITI، تا ئێستاته‌نهاله‌سه‌رئاستىپارێزگاكانىدیكه‌ىعێراق (جگه له كوردستان) نوێنه‌ریرێكخراوه‌كانده‌ستنیشان كراون.
به‌داخه‌وه‌چه‌ندكه‌سێكىبیرته‌سكىمه‌زهه‌بی و حیزبی له چوارچێوه‌ىسكرتاریه‌تىبه‌غدارێگرن و نایانه‌وێرێكخراوه‌كانىهه‌رێمى كوردستان نوێنه‌ریانهه‌بێ و دواینهه‌وڵه‌كانیشیانتێكدانىپرۆسه‌ىهه‌ڵبژاردنی 22/09/2018 ساڵرابردووبووبه‌وپیلانه‌سیسته‌ماتیكه‌ى كه پیاده‌یان كرد و چه‌ندكه‌سێكى ناو رێكخراوه‌كانىهه‌رێمیش كه دلنیابووله‌وه‌ىنوێنه‌ره‌حیزبیه‌كانیانده‌رناچنهه‌ڵسان به تێكدانیپرۆسه‌كه.
وێرایئه‌وه‌ىدواىتێكچوونىپرۆسه‌ىهه‌ڵبژارده‌نه‌كه‌به‌ڕێزپارێزگارىهه‌ولێرنه‌وزاردهادیداواىلێكردنهه‌ڵبژاردنه‌كه‌ئه‌نجامبده‌ن و هه‌مووهاوكاریه‌كیان له روویلۆجستیكو سكیورتیه‌وه‌پێشكه‌شده‌كه‌نئه‌گه‌رداواىبكه‌ن، به‌لامچونكه مه‌به‌سته‌كه‌یاندیار و روونه كه لایه‌نێكدژیدانانىنیۆنه‌ریرێكخراوه‌كانىهه‌رێمه له به‌غدابۆیه تا ئیسَتاچه‌ندین جاره شكست به‌وهه‌وڵانه‌ده‌هێنرێت كه داواىدیاریكردنىنوێنه‌رىرێكخراوه‌كانىهه‌رێمده‌كه‌ن له به‌غدا و له و رێكخراوه.
گرنگیرێكخراوىEITI
رێكخراوىEITIده‌ستپێشخه‌ریروونی (شه‌فافیه‌ت) له پیشه‌سازیه‌ده‌رهاتووه‌كانله‌سه‌رئاستىكۆمه‌ڵگه‌ىنێوده‌وڵه‌تىمتمانه‌یه‌كیزۆریهه‌یه‌و پێوه‌ر و بنه‌ماكانىئه‌ورێكخراوه له سێكته‌رىنه‌وت و گاز و كانزا ده‌رهاتووه‌كانده‌رخه‌رىروونى و شه‌فافیه‌تىسامانه‌سروشتیه‌ده‌رهاتووه‌كانیهه‌روڵاتێكه كه جێبه‌جێانده‌كات.
زۆرێك له هاوكاریه‌نێ‌ودوه‌ڵه‌تى و پێدانىقه‌رز و كۆمه‌كىدارایو هاوكاریمرۆیی و هاوكاریكردن له لایه‌نبانكینێوده‌وڵه‌تى و سندوقیقه‌رزىنێوده‌وڵه‌تى ..... هتدپشتده‌به‌ستێ به راپۆرته‌كانىئه‌مرێكخراوه و له‌سه‌رئاستىنێوده‌وڵه‌تىمتمانه‌یه‌كىگه‌وره‌ىهه‌یه و رۆڵێگىگرنگده‌بینێ له په‌یوه‌ندیه‌نێوده‌وڵه‌تیكانله‌گه‌لولاتانىپابه‌ند به بنه‌ماكانىروونى و مافیمرۆچ.
كوردستان و وه‌ڵامدانه‌وىپێوه‌ركانEITI
كابینه‌ىنۆیه‌موه‌كهه‌نگاوىكرده‌یی و نیشاندانىنیه‌تىجێبه‌جێكردن و ئیداره‌دانێكی باش پێویسته به فه‌رمىپاڵپشتى و ئاماده‌یىخۆیبۆجێبه‌جێكردنىپێوه‌ر و ستاندارده‌كانىئه‌مرێكخراوه‌راب‌گه‌ینێ و ئه‌مه‌شله‌پێناوبه‌رێوه‌به‌ردنێكىچاكىسامانىسروشتى و ره‌نگدانه‌وه‌ىبه‌سه‌رگوزه‌رانىخه‌ڵكه.
ئه‌گه‌رچی له یاساینه‌وت و گازىهه‌رێم به روونىئاماژه به پابه‌ندیه‌كىحكومه‌تىهه‌رێم كراوه بۆپێوه‌ره‌كانىشه‌فافیه‌تبه‌ڵامتائێستائه‌مهه‌ماهه‌نگیه‌نه‌گه‌یشتۆته‌ئاستىئه‌وه‌ىوه‌زاره‌تىسامانه سروشتیه‌كاننوێنه‌رێكده‌ستنیشانبكات له ئه‌نجومه‌نىرێكخراوىEITI له به‌غدا و به‌شداربێ له نووسینه‌وه‌ىراپۆرته‌كان.
به‌داخه‌وه ئه‌مكه‌یسه تا ئێستابه‌هه‌ندوه‌رنه‌گیراوه و نه‌بۆته‌پێشینه و به‌رنامه‌ىكاریحكومه‌ت و كاریله‌سه‌رنه‌كرواه ئه‌گه‌رناوه‌كوحكومه‌تىهه‌رێمى كوردستان له زۆربواریشه‌فافیه‌ت له پێشه‌وه‌ىحكومه‌تىعێراقین، تا ئێستاحكومه‌تىعێراقبه‌شێوازێكیناروونگه‌ره‌كانىپێدانىمۆڵه‌تىگه‌ران و پشكینده‌دات و گرێبه‌سته‌كانىعێراقناروونه و بڵاونه‌كراونه‌ته‌وه،ئه‌مه وێڕایئه‌و داتا و ژمارانه‌ى كه سۆمۆبڵاوىده‌كاته‌وه كه جێگاىتێبینىزۆرێك له شاره‌زایان و وردبینانیبیانی و عێراقین.
پێویسته‌حكومه‌تىهه‌رێمیه‌كێكله‌مدووبژارده‌یه‌هه‌ڵبژێركه‌تایبه‌ته به شه‌فافیه‌ت له كه‌رتىنه‌وت و گاز :
1- پێكهێنانىئه‌نجومه‌نێكیEITIتایبه‌تبةهه‌رێمى كوردستان و هه‌رێمئه‌مكه‌یسه‌سه‌رپه‌رشتىبكات كه هاوشێوه‌ىئه‌نجومه‌نىبه‌غدابێت و دواجارراپۆرته‌كۆتاییه‌كانیه‌كخرێن
2- نوێنه‌رێكبۆبه‌غداده‌ستنیشانبكات و له به‌غداده‌ستبه‌كارێ و له نزیكه‌وه‌سه‌رپه‌رشتىئه‌مكه‌یسه‌بكات.
ئه‌مرێكخراوهEITIده‌رفه‌تێكه‌بۆخزمه‌تىخه‌ڵكله‌سه‌رئاستىناوخۆو خزمه‌تێكه به نێوبانگیحكومه‌تىهه‌رێمله‌سه‌رئاستىنێوده‌وڵه‌تى .
سعود هاشم
به‌ڕێوه‌به‌ریپه‌یمانگه‌ی كوردستان بۆ وزه
