ئەگەر رۆشنگەریی نەبوایە، واتا رۆسۆو مۆنتیسكیۆو ڤۆلتێرو ئەوانی دیكە نەبوونایە، ئەستەم بوو شۆڕشی فەڕەنسی لەكاتی خۆیدا سەریهەڵبدایە، رەنگە ماوەیەكی دیكە دوا بكەوتایە وەك (دانێیل مۆرنیی) و زۆرانی دیكەش هەر وا دەڵێن، شۆڕشێك نەتوانێ لە رووە فیكرییەكەی سەربكەوێ، زۆر ئەستەمە بتوانێ لە رووی سیاسییەوە سەربكەوێ، چونكە شۆڕشی نوێ بە ئەقڵی كۆن ناكرێ.
گەلی كوردستان 30 ساڵ زیاترە راپەڕینێكی میللی و جەماوەری كردو، لەم هەرێمەدا كۆتایی بە سیستەمی فاشی بەعس هێنا، بەڵام هیچ روانینێكی فیكری و فەلسەفیمان بۆ سیاسەت و بۆ شێوازی حوكمڕانی نەبوو. نە مۆنتیسكیۆیەكمان هەبوو، نە جان جاك رۆسۆیەك نە هیچ كەس. تەنیا گرووپێك دوای راپەڕین بەناوی رەهەند دروستبوون، ئەویش سەرباری جیاوازییەكانیان هاوكات گوازتنەوەی كۆمەڵێك بیروبۆچوونی تەقلیدی بوو بۆ ناو ئەدەبیاتی كوردی، بۆیە هەر زوو خۆی پێ نەگیراو هەڵوەشایەوەو لەبار چوو.
ئێران كە شۆڕشی ئیسلامییەكەی لێ دروستبوو، سەرەتا هەمان گەرموگوڕی شۆڕشێكی تێدا هەبوو، بەڵام وردە وردە نیەتی شۆڕشەكە بەرەو كەنارێكی نائارام و نا جێگیر هەنگاوی ناو، دەیان رۆشنبیری گەورەی لەخۆ داتەكی، ئاخر ئێران ئەوە 42 ساڵی رێكە، دوای ئەم هەموو پاشاگەردانییەی لەماوەی ئەم 42 ساڵەدا كردوویەتی، كەچی هێشتا سوورە لەسەر دانان و جێبەجێكردنی سیستەمێكی لاهوتی، كە هیچ جیاوازییەكی نەبێت لەگەڵ هەمان ئەو سیستەمی لاهوتییەی كە لە سەدەكانی ناوەڕاست پێڕەو دەكرا. ئەمەش لە سەردەمی ڤایرۆسی كۆرۆنادا مەحاڵە.
(هیگڵ ) یش لەو بڕوایەدا بوو زانست و فەلسەفەی تەواو كردووەو گەیشتۆتە مەعریفەی رەها، بێگومان ئەوە وەهم بوو چونكە زانست و فەلسەفەش دوای هیگڵ تەواو نەبوو، بەڵام مەزنی هیگڵ لەوەدا بوو كە لە سەردەمەكەیدا فەلسەفەی گەیاندە ئەوپەڕی كۆتاییەكانی، گەیاندییە جۆرێك لە پێگەیشتن كە كەم وێنە بوو، بۆیە وایزانی زانست و فەلسەفەی تەواو كردووە. هەروەك چۆن فۆكۆیاما كە بینی دیواری بەرلین رووخێندراو، یەكێتی سۆڤێت هەڵوەشایەوەو بلۆكی سۆسیالیزم كۆتایی هات، ئیتر وایزانی ئەمە كۆتایی مێژووە، بۆیە كتێبەكەی كە ناوبانگی زۆر دەركرد بەناوی كۆتایی مێژوو بوو، بەڵام فۆكۆیاما هەڵەی كردو پەلەی كرد، بۆیە ناچار دانی بەو هەڵەیەی خۆی ناو، بۆی دەركەوت كە كۆتایی مێژوو نەهاتووەو زۆری ماوە.
هەموو ئەمانە ئەوەمان پێدەڵين مرۆڤ هەرچەندی زاناو زیرەكیش بێت، بەڵام لە ژیاندا هەڵەی گەورەش دەكات، چونكە ژیان زۆر زۆر لە فیكرەیەك و لە فەلسەفەیەك گەورەترو زیندووترو پڕ جوولەتریشە. بۆیە هەموو مرۆڤەكان بەتایبەت زاناو زیرەكەكان، سیاسەتمەدارو خاوەن بڕیارەكان، بەر لە هەموو كەس پێویستیان بە خۆ ئەپدێت كردنەوە و بەخۆدا چوونەوە هەیە، بۆ ئەوەی كەمترین هەڵە بكەن.
(ناپلیۆن) یەكێك لە گەورەترین پاڵەوانەكانی مێژووە، بە ئێستاكەیشەوە، دوای ئەسكەندەری مەكدۆنی ناوی ناپلیۆن دێت. كەچی ئەو پاڵەوانی مێژووە لەو بڕوایەدا بوو كاتێك میسرو ئەڵمانیا و گشت ئەوروپا داگیردەكات، پێیوابوو ئیتر هەمووئامانجە تایبەتییەكانی خۆی دێنێتە دی، بەڵام لە واقیعدا ئەو ئامانجەكانی بزووتنەوەی مێژووی دەهێنایەدی، واتە بەكرێگیراوی یان بریكاری مێژوو بوو بە مانای پۆزەتیڤەكەی نەك نێگەتیڤی وشەی بەكرێگیراو، كاتێكیش كارەكەی خۆی تەواو كرد ئەقڵ لە كوشتارگەی مێژوودا كردییە قوربانیی و فەرامۆشكراوانەو لە هەڕەتی لاویدا فڕێیدایە ناو دوورگەی سانت هیلان ە بۆ ئەوەی لە تەمەنی 50 ساڵیدا كۆچی دوایی بكات. ژیان ئەگەر بیركردنەوەیەكی وردی بۆ نەخەیتە گەڕ رەنگە بە هیلاكەتت ببات . ئەمە بەردەوام قسەی مێژوو بووە كە وامان پێدەڵێت، نموونەش لەوبارەیەوە زۆر زۆرە كە بە هیلاكەتی بردوونە ( چەند دێڕێكی رەشنووسە لە بەرگی چوارەمی قەیرانی ئەقل – فوئاد سدیق )
