جیالەوەیئەمریکاچۆنباسیکشانەوەکەیخۆیدەکالەئەفغانستان، یادروستتربڵێینشکستەکەیلەوێ، کەگوایەتەنیاپەیوەندیهەیەبەدەربازبوونلەجەنگێکیدرێژخایەنیخوێناوی وبەهەدەردانیهەزینەیەکیزۆر، بەڵامناکرێئەوەلەبەرچاونەگرینکەهەرئەمکشانەوەیەلەناواخنیخۆیداسەرئێشەکیزۆر، لانیکەم، بۆسێووڵاتینەیاریئەمریکالەناوچەکەدروستدەکا (چین، ڕوسیاوئێڕان)، بەجۆرێکناچاریاندەکابەگرتنەبەریڕێبازێکیتایبەتبۆهەڵسوکەوتلەگەڵهێزێکیتوندڕەویئیسلامیخاوەنئایدیۆلۆجیایەکیدامەزراولەسەربنەمایپشتگیریبزوتنەوە (جیهادیە) ئیسلامیەکانلەهەرکوێدنیاهەبن. واتەئەمریکائەودەورانەیکەجۆرێکلە (ئارامی) بەهۆیبوونیەوەلەئەفغانستانپێکهێنابوو، کۆتاییپێهێنا.
ئەمبڕیارەیئەمریکابۆچینجۆرێکلەدڵەڕاوکێپێوەبوولەمەترسیدووبارەبوونەوەیئاژاوەلەهەرێمیشینجیانگبەهۆیئەوپەیوەندیەمێژوویەکۆنەینێوانتالیبانوئەوهێزەئیسلامیانەیلەوێبەرگریلەمافیچارەنوسیکەمایەتیئەیگۆردەکەنوەک (حزبیئیسلامیتورکستانی) ([1]) . هەربۆیەچیندەستپێشخەریکردلەمۆرکردنیپەیماننامەیەکلەگەڵتالیبانکەهیچلایەکدەستوەرنەدالەکاروباریناوخۆییلایەنەکەی تر. ئەوەجگەلەبەرژەوەندیەئابوریەکانیچینلەوناوچەیەکەڕەنگەبەهۆیهاتنیتالیبانبکەونەمەترسیەوە، شایانیباسەلەنێوانئەفغانستان و چینداسنورێکبەدرێژایی ٧٤ کیلۆمەترهەیە.
ڕوسیا بە ئاشکرا ڕەخنەی لە کشانەوەی ئەمریکا گرت و وەک هۆکارێک بۆ تێکدانی ئاسایشی نەتەوەیی ناوچەکەی لەقەڵەمدا، لەو ڕێڕەوشدا دەستیکرد بە مانۆڕێکی سەربازی گەورە لەگەڵ سوپای هەردووک ووڵاتی دراوسێی ئەفغانستان (تاجیکستان و ئۆزبەگستان) لەنزیک سنورەکانی ئەو دوو ووڵاتە بە ئەفغانستانەوە، ئەمەش لەکاتێکدا و لەسەروبەندی کۆنترۆلکردنی ئەفغانستان لەلایەن تالیبانەوە، پێشتریش شاندێکی ئەوانی بانگهێشت کردبوو بۆ مۆسکۆ، جیالەوەش بەشداریکرد لە کۆنگرەیەکدا لەگەڵ ئەمریکا و چین وپاکستان بۆ گرتنە بەری هەلوێستێک و یکدەنگیەک لە ئەگەری هەر پێشهاتێکی نەخوازراو. نابێ ئەوەشمان بیر بچێ کە ڕوسیا لەهەوڵی پێکهێنانی بەرەیەک دایە لەنێوان کەمایەتی تاجیک وئۆزبەک و تەیافەی (هەزارەی شیعە مەزهەب) بە هەماهەنگی لەگەڵ ئێران بۆ ڕوبەڕوبونەوەی تالیبان لەکاتی گرتنەبەری سیاسەتێکی دژ بەبەرژەوەندی ئەوانو هەوڵی دەرگیرکردنی تالیبان بەگێچەڵە ناوخۆیەکانیەوە، جگە لەوانەشمەترسی دووبارە سەرهەڵدانەوەی بزوتنەوە توندڕەوە ئیسلامیەکانی هەرێمی چیچان هۆکارێکی کەیە بۆ ئەو دڵەڕاوکێیەی ڕوسیا.
ئەگەرچی ئێران بەکشانەوەی هێزەکانی ئەمریکا و پەیمانی ناتۆ لە سنورە ڕۆژهەڵاتەکەیمایەی خۆشحاڵی بوو بۆی، بەڵام دەکرێ بڵێین لەهەمان کاتدا تووشی جۆرێک لە شۆکی کرد، ئەویش بەهۆی ئەو ئاڵوگۆڕە خێرا و کتو پڕەی لە ئەفغانستان ڕویدا وتالیبان توانی، بەر لە کاتی کشانەوەی یەکجاری ئەمریکا ([2])، زۆر زوو بچێتە ناو کابول وئەشرەف غەنی سەرۆکی ئەو ووڵاتە دەرپەڕێنێ! چونکە ئێران لەو سەرو بەندەدا سەرگەرمی دەستاو دەستکردنی دەسەڵات بوو لە نێوان هەردوک سەرۆک کۆمارداو و نەپەرژابوە ئەوەی خۆی ئامادە بکا بۆ ئەم ئاڵوگۆڕە کتوپڕە! ئەو پێشتر پلانێکی داڕشتبوو کە هەردوک لیوای (فاگمیون) کە لە ئەفغانە شیعەکان پێکی هێناوە و لیوای (سید الشهدا و ) کەلە شیعەی عێڕاقن لەسوریا بکشێنێتەوە بەرەو سنورەکانی ئەفغانستان لەئەگەری هەر ڕوداوێکی نەخوازراو بەتایبەت لەگەڵ کەمایەتی (هەزارە) ی شیعە کە لەسەدا نۆزدەی دانیشتوانی ئەفغانستان پێکدێنن. ئەمە جگە لە کێشەی ناوچەی بلوجستانی ئێران کە زوربەیان لە (مەزهەبی سوننەن) .
هیندستانیشیەکێکەلەوووڵاتانەیزەرەرمەنددەبنلەوکشانەوەیەچونکەنەیارەمێژوویەکەیکەپاکستانەلەڕێگایدەزگائەمنیەکانیەوەبەسەرەکیترینپێکهێنەرانو سەرپەرشتیارکەرانیئەمبزوتنەوەیتالیبانەهەژماردەکرێ و مەترسیدامەزراندنیئیمارەتێکیئیسلامیلەوێبێشکهێزوتوانایەکدەدابەموسڵمانانیکەشمیر، ئەوهەرێمەیکەگرفتێکیمێژووییبووەبۆهیندستانهەرلەوڕۆژەیئەمدووووڵاتەلێکجیابونەوەلە ئۆگۆستی ساڵی ١٩٤٧.
پاکستانیش، ئەگەرچی خۆی زۆر بەنزیک دەزانی لە بزوتنەوەی تالیبان، بەڵام مەترسی بەهێزبوونی (تالیبانی پاکستان) ([3]) بە ئیلهام وەرگرتن لە هاوتا ئەفغانیەکەی دەکرێ دەردیسەریەکی بۆ بهێنێتە پێش.
بڕیار بوو، بەگوێرەی ڕێککەوتننامەی دۆحە، دەوڵەتی ئەفغانستان بەسەرۆکایەتی ئەشرەف غەنی لەگەڵ تالیبان بکەونە گفتوگۆ بەمەبەستی ڕێککەوتن لەسەر قۆناغێکی کاتی و پێکهێنانی (دەوڵەتێکی یەکگرتوی نیشتمانی)، بەڵام ئەو دەستپێشخەریەی تالیبان بۆ دەستبەسرداگرتنی ئەفغانستان بەو مەبەستە بوو کە هەموو شکێک بڕەووێنێتەوە لەوەی تالیبان بە بڕیارێکی ئەمریکی هاتۆتە سەرکار!
ئەمریکا بەو کشانەوەی لە ئەفغانستان لەلایەک شکستی خۆی سەلماند و بووە جێگای ڕەخنەی توندی هاوپەیمانەکانی، بەڵام لەلایەکی ترەوە تۆپێکی ئاگرینی فڕێدایە ناوچەکە بەمەبەستی سوتاندنی دەست وپەنجەی نەیارەکانی هەروەها وەشاندنی گورزێکی سیاسی ئابوری لێ یان.
ئەوی لێرەدا پێوستە فۆکۆسی بکرێتە سەرو ڕوونتر بێتەوە، سیاسەتەکانی ئەمریکاو هاوپەیمانەکانیەتی کە هیچ کات و لە هیچ کوێ ئەم دنیایە بەمەبستی ئارامی وئاسایش وخۆژبژێوی ئەو وڵاتانە نەبووە کە بەجۆرێک لە جۆرەکان داگیری کردون وەک عێڕاق و ئەفغانستان، یا خستونیەتە ژێر هەژمونی خۆیەوە، وەک ووڵاتانی میسر وئوردن ومەغریب و. . . ئەوەتا یا دەسەڵاتێکی تایفی ئیسلامی وقەومی وەک عێڕاقی تیادا بەرقەرار کردوە یا دڕندەیەکی وەک تالیبانی نیشتەجێ کردوە تیایدا وەیا دیکتاتۆرێکی وەک عەبدولفەتاح سیسی میسر.
جەماوەری کرێکار و زەحمەتکێش وژنانی ئازادیخواز و بەرەی پێشکەوتوخوازی ئەو ووڵاتانە پێویستە ئەو ڕاستیە بزانن کە ئەم دوو بەرە کۆنەپەرستە، چ ئەمریکا ودەوڵەتە هاوپەیمانەکانیبە دەوڵەتە نەیارەکانیشیانەوە، لەگەڵ تالیبان، چ لە شەڕو کوشتاریاندا و چ لە ئاشتیاندا جگە لە ماڵوێرانیبۆ خەڵکی کرێکار وزەحمەتکێشی ئەو ووڵاتانە ناکرێ چاوەڕێی هیچی تریان لێبکرێ، هەربۆیە لەبەرامبەردادەبێ بە یەکڕیزی خەباتی خۆیان ئەم سیاسەتانە پوچەڵ بکەنەوە و بەڕویانەوە بوەستن بەمەبەستی هێنانە کایەی دەسەڵاتی شۆڕشگێرانەی خۆیان بەرە و پێکهێنانی کۆمەڵگایەکی ئاسودەو ئازاد و یەکسان. دواجار ئەو ئاگرەی بۆ یەکترهەڵیان ئایساندوە تەنیا بەرۆکی خۆیان بگرێتەوە.
[1]- حزبی ئیسلامی تورکستانی ، ڕێکخراوێکی جوداخوازی چەکدارە لەنێو ئیگۆرەکاندا لە باکوری ڕۆژئاوای چین داوای پێکهێنانی دەوڵەتێکی ئیسلامی دەکا لە هەرێمی شینجیانگ. ( ویکیبیدیا)
[2]- ئەمریکا شەوی ٣٠ \ ٣١ ی ئۆگەستی ٢٠٢١ کاتژمێر ١٢ ی شەو پەیمانی خۆی لەگەڵ تالیبان بەجێ هێنا و دوا سەربازی خۆی لەو ووڵاتە کشاندەوە.
[3]- بزوتنەوەیەکیتوندڕەویپاکستانیەئامانجەکەیپیادەکردنیتەواوییاساکانیشەریعەتیئیسلامەلەوووڵاتە و هەوڵیوەدەرنانیهێزەکانیپەیماننامەی ( ناتۆ)یە،بۆئەومەبەستەشچەندینڕوبەروبونەوەیسەربازیلەنێوانسوپایپاکستان و ئەوانداڕویداوە.
