کۆنترین شیعری کوردیی ناسراو لە ئەدەبیاتی کوردیدا بۆ سەدەی چوارەمی پێش زایین دەگەڕێتەوە. شیعرەکە لەسەر کێلی گۆڕێك هەڵکۆڵدراوە و سەدەی نۆزدەیەم لەلایەن شوێنەوارناسانی ئینگلیزەوە لە ناوچەی هەورامانی کوردستانی ئێران دۆزراوەتەوە. دەگوترێت کێلەکە لە مۆزەخانەیەکی لەندەن پارێزراوە و شیعرەکەیش هی "بۆرازبۆز"ی کۆنترین شاعیری ناسراوی کوردە. لە زمانە زیندووەکاندا زۆر بەدەگمەن شیعرێکی بەو ئەندازەیە کۆن لەبەردەستدا هەیە. وا دەردەکەوێت بۆرازبۆز ئەو شیعرەی بۆ هاوسەر، یان ئەڤیندارێکی خۆی نووسیبێت. شیعرەکە بەشێوەی کورمانجیی سەروو نووسراوە و کوردی کورمانجی ئاخێو دەتوانێت لەم ڕۆژگارەیشدا تا ڕادەیەکی زۆر باش لێی تێبگات. دەقی شیعرەکەی بۆرازبۆز بەم جۆرەیە:

ب هەڤرە

خوەزی ئەز و تە هەڤرە بن

ب هەڤرە هەرن خۆرینێ

وەر دی بهێرین کۆترا بن

بانگ دین ب هەڤرە نارینێ

دوینی کۆترا هێرا بووم

ئاواز ژ جیر دخوینێ

فیرابیل و بیابان

هاوار ژ دەست ئەڤینێ

ئەز تو واتو یەك دل وین

هێزان جوادی وینێ

ڤێرا پێکرا هفنە وین

برجینێ یا بنڤینێ

واتای شیعرەکە بە کرمانجیی خواروو:

پێکەوە

خۆزگە من و تۆ پێکەوە بین

بەیانی پێکەوە بڕۆین

وەرە بە چیادا سەرکەوین

پێکەوە هاوار بکەین نارینێ

دەبینی لەو شاخانەوە فێر بووم

خوێندنی گۆرانی لە جگەرەوە

لە چیا و لە بیابان

هاوار لە دەست ئەڤینێ

من و تۆ یەك دڵ بووین

خەزان هات و لێکی کردین

تەنیا بە پێکەوەبوون ئەڤین نامرێ

یان بانگێ بکە، یان بنوو!

دوای شیعرەکەی بۆرازبۆز، دووەم کۆنترین شیعری کوردی هی شاعیرێکی کوردە بەناوی نەوشیروان کە لە سەدەی پێنجەمی زاییندا لە بەغدا ژیاوە. ئەمیش وەك "چوچو"ی شاعیری کۆنی تورك ناوی زانراوە، بەڵام بەرهەمەکانی بەدەست نەخراون. نموونە زانراوەکانی تری شیعری کوردی دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی سەرەتای پەیدابوونی ئاینی ئیسلام، بەڵام پێش ئەوەی بکەونە ژێر کاریگەریی ئەو ئاینەوە. ئێمە ئەو شیعرانە بە شیعری کوردیی پێش ئیسلام ناودەبەین.

شیعرێك کە پێدەچێت هی شاعیرێکی زەردەشتیی ئاینی کۆنی کوردەکان بێت و لە سەدەی حەوتەمدا بە زاراوەی هەورامی (گۆرانی) لەسەر پێستی ئاسك نووسراوە، یەکێك لە کۆنترین ئەو شیعرانەیە کە ناوەڕۆکی ئاینییان هەیە. ئەم شیعرە باس لە کوشتوبڕی خەلیفەی ئیسلامی لە وڵاتی زەردەشت دەکات:

هورمزگان رمان ئاتران کژان

وێشان شاردەوە گۆرە گۆرەکان

زۆر کاری ئارەب کردنە خاپوور

گناو پاڵەیی هەتا شارەزوور

شەن و کەنیکا وەدیل بشینا

مەرد ئازا تلی وەرووی هوینا

رەوشت زەردەشت مانۆ وە بێکەس

بزیکا نیکا هورمزد وە هیچ کەس

واتە: "پەرستگاکانی هورمزد(ئاهورامەزدا) ڕووخێنران و ئاگری گڕدانەکان کوژێنرانەوە گەورە گەورەکان(سەردارەکان، موغەکان، پیاوماقولەکان) خۆیان شاردەوە و عەرەبە زۆردارەکان هەر لەم لا پاڵانەوە تا شارەزوور هەموویان خاپوور کرد، ژنان، کچان، بە دیل گیران و پیاوە ئازاکان لە خوێنی خۆ گەوزێنران، رەوشت و دینی زەردەشتیش بە بێکەس مانەوە، ئاهورامەزدا بەزەیی بە کەسدا نەهاتەوە"

د. ئەرشاك پۆلادیان لە نامەی دکتۆراکەیدا کە دەربارەی مێژووی کوردە لە نێوان سەدەی حەوتەم و دەیەمدا، ئاماژەی کردووە بۆ کاریگەریی زەردەشتی و هەروەها مەزدەکی و هوریمی کە دوو درێژەپێدەری بەهێز و نوێی زەردەشتی بوون و کورد زۆر پێیانەوە پەیوەست بوون، بەسەر کوردەوە پێش ئەوەی کورد بکەوێتە ژێر کاریگەریی ئاینی ئیسلامەوە و دەنووسێت: "گوندنشینەکانی خوازیاری یەکسانیی خاك پێکهێنەری هێزی بنەڕەتیی بزووتنەوەی گرووپە دژبەرەکانی ئیسلام بوون لە سەردەمی عەباسییەکاندا... ئەو گرووپە ئاینییە جۆراوجۆرانەی کە لە سەدەکانی هەشتەم و نۆیەمدا لە ئێران سەریان هەڵدا و بزووتنەوەی مەزدەکیی سەردەمی ئیسلامیش هەر سوودیان لەو بابەتە وەرگرتووە... هوریزم کە لە سەدەی نۆیەمدا سەری هەڵدا، ببوو بە ناوکی ئایدۆلۆژیای بزووتنەوەکانی گورندنشینان. هوریزم هەڵگری ئایدۆلۆژیایەکە کە لە فەرموودە و پێڕەوەکانی مانیهەی-مەزدەکیت-ەوە نزیکە. هوریمییەکان بە موهامیرا (سوورەکان، ئاڵا سوورەکان) ناسراون... ئەوان ڕیشەی نادادپەووریی نەزمی جیهانیان لە نایەکسانییەکانی خاك و کۆمەڵایەتیدا دەبینی و دەیانویست هەموو زەوییە بەکارهێندراوەکان بکرێن بە موڵکی گشتی و بخرێنە ژێر دەسەڵاتی ئەنجوومەنی سەربەخۆی گوندەکانەوە. هوریمییەکان خوازیاری یەکسانیی گشتیی بوون بە ژن و پیاوەوە و دەیانویست لە باج و سەرانە ڕزگاریان بێت. ئەوان باوەڕیان وابوو (تاریکی) دەرئەنجامی گوشار و نایەکسانیی کۆمەڵایەتییە و لەو سۆنگەیەوە تێکۆشانێکی سەختیان لە دژی خانەدانانی عەرەب و ئیسلام بەڕێوە بردووە."[2]

ئەو پێکهاتە ئاینی و باوەڕداری و کولتووری و ئایدۆلۆژییانە بێ هیچ گومانێك لە زمان و شێواز و ناوەڕۆکی ئەدەبیاتیشدا ڕەنگیان داوەتەوە. شاعیرانی کوردیش پێش ئەوەی بکەونە ژێر کاریگەریی ئیسلامەوە، بە زمانی نەتەوەییی خۆیان شیعریان نووسیوە. پاش ئەوەی عەرەبی بووە بە زمانی کولتوور و ئاین، ئەمجار ڕوویان لەو زمانە و دواتریش لە فارسی کردووە. (دەگوترێت مەلیك شارای بەهار یەکەم شاعیری کورد بووە کە دوای سەرهەڵدانی ئیسلام بە زمانی فارسی شیعری نووسیوە. نیزامی گەنجەویش کە لە نێوان ساڵانی 1140 – 1202ی زایینیدا ژیاوە و بە یەکێك لە دانەرانی پایەکانی ئەدەبیاتی فارسی دادەنرێت، کوردە.) دەتوانین زۆر بە ئاسانی ئەو تایبەتمەندییە (نووسینی شیعر بە زمانی کوردی) لای شاعیرانی زەردەشتی و پاشان لای شاعیرانی مەزدەکی و هوریمی و یارسانیش بەدی بکەین.

دەتوانین ئەو تایبەتمەندییە لای شاعیرانی گۆرانی یارسانی کە تا ڕادەیەکی بەرچاو لە ڕووی جوگرافی و کولتوورییەوە لە کاریگەریی ئیسلام دوور بوون، باشتر بەدی بکەین. مارف خەزنەدار کە کاری زۆر گرنگی لەسەر ئەدەبیاتی یارسان کردووە، دەڵێت: "گۆرانە یارسانییەکان بەهۆی گرێدانی باوەڕیان بە زەردەشتییەوە، لەبری عەرەبی، بە کوردی بیریان کردووەتەوە و بە کوردی نووسیویانە و قسەیان کردووە." گواستنەوەی ئاینی یارسان بۆ ناو شیعر ڕۆڵێکی گەورەی هەبووە لە پێکهێنانی ئەو ئەدەبیاتەدا. بۆچوونی خەزنەدار سەبارەت بەوەی کە "ئەدەبیاتی کوردی پشتی بە زاراوەی گۆرانی و ئەهلی هەق (یارسانیزم) بەستووە" لەم ڕووەوە زۆر گرنگە.

توێژەری لاو و لێهاتوو سەلیم تەمۆ توێژینەوەیەکی گرنگی دەربارەی ئەنتۆلۆژیای شیعری کوردی ئەنجام داوە و بە هێناوەی نموونەی شیعر گەیشتووەتە ئەم بۆچوونەی خوارەوە کە بۆ بابەتەکەی ئێمە فرە گرنگە:

"پیر و گەورەکانی یارسانی هەمان کات شاعیریش بوون و بە کوردی بیریان کردووەتەوە و بە کوردی نووسیویانە. باوەڕ و بنەماکانی ئاینی خۆیان بە شیعر لە شێوەی گۆرانی میللیدا گوتووە. ئەو شیعرانە کە لە سەدەی هەشتەمەوە تا سەدەی بیستەم درێژەیان هەبووە، لەبەرئەوەی تۆمار کراون، دەکرێت بە گرنگترین سەرچاوەی ئەدەبیاتی نووسراوی کوردی دابنرێن."[3]

وەك ئەوەی دواتر لە کتێبە پیرۆزەکانی ئێزدییەکاندا هەیە، ئەو بەرهەمانە بەنهێنی و جفرەی تایبەت نووسراون و ڕەنگە هەر ئەوەیش لە دەست ئیسلام ڕزگاری کردبن و بەم ڕۆژەی گەیاندبن.

ناوی هەندێك لەو بەرهەمانە کە بەناوی شاعیرانی خاوەن شیعرەکانەوە ناونراون، یان شیعری شاعیرانی تری ئەو سەردەمە لە خۆدەگرن، بەمجۆرەیە: "سەرەنجام، دەورەی بالوول، دەفتەری پردێوەری، دەفتەری دیوانەگەورە، دەفتەری ساوا، دەفتەری ڕامیاو، دەفتەری زولال-زولال، دەفتەری گەواهی خولامان، دەفتەری شندروێ، دەفتەری عابەدینی جاف، کەلامی ئەڵماس خان، کەلامی درشێش کولی کرندی، دەورەی قرمزی، کەلامی زولفەقار، دیوانی شا تەیموور بانیارانی، دیوانی قاسید، دیوانی شا ئەمیر، دیوانی نەورۆز."

سەرەنجام و دەفتەری پردێوەری و دەفتەری دیوانەگەورە و هەروەها دەورەی بالوول کە شیعر و قسە نەستەقەکانی بالوولی دانا لە خۆدەگرێت و زەبووری هەقیقەت کە دواتر پێکهێندراوە، سەرچاوە بنەڕەتییەکانی ئاینی یارسانیزم پێکدەهێنن.

بالوولی دانا، تیۆریستی یارسانیزم (ئەهلی هەق)

شاعیری کورد بالوولی دانا پاش لە دایکبوونی ئاینی ئیسلام لە دەرەوەی ئیسلام شیعری نووسیوە و بە دامەزرێنەری یارسانیزم دادەنرێت کە لە ڕۆژگاری ئەمڕۆماندا وەرگەڕاوەتە سەر "عەلەوییەت". بالوولی دانا کە لە سەدەکانی هەشتەم و نۆیەمدا ژیاوە (ساڵی 837 مردووە)، لە ئەدەبیاتی تورکیدا زانیاری زۆر لەبارەیەوە هەیە، بەڵام هەموو ئەو زانیارییانە هی ئەوەن کە لە نووکەوە بخرێنەوە ژێر پرسیارەوە.

ئەم شاعیرە کوردە کە جگە لە ناوی زانراوی، لە ئەدەبیاتی کوردیدا وەك بەهلوولی مادی (ماهی)یش ناسراوە، لە نیوەی دووەمی سەدەی هەشتەمدا لە ناوچەی ماهیلکوفەی لوڕستان لە دایك بووە. بە هەردوو زاراوەی گۆرانی و لوڕی شیعری نووسیوە. دوای ئەو، ژمارەیەکی زۆر لە شاعیرانی کورد لەسەر ڕێبازی وی ڕۆیشتوون و ئەدەبێکی دەوڵەمەندییان ئافراندووە. لەپاڵ شاعیرانی پیاودا، ژمارەیەك شاعیری ژنیش لەو ڕەوتەدا پێگەیشتوون. ئەم باوەڕە کە لە ئەدەبیاتی ئاینیدا بەناوەکانی وەك یارسان، یارەسان، عەلی-ئەڵا، عەلی-ئیلاهی، یارسانیزم، ئەهلی هەق و ئەهلێ هەق ناودەبرێت، لە سەرچاوە بنەڕەتییەکانی عەلەوییەتی ئەم ڕۆژگارەمانن.

ئەکادیمیسیانێکی وەك عەبدول باقی گوێلپنارلی کە توێژینەوەی لەسەر بەکتاشی و تەسەوف ئەنجام داوە، لە بارەی بالوولی داناوە وا دەڵێت: "سەرشێتێك بووە قسەی زۆر گاڵتە ئامێزی کردووە. دەگوترێت برای هاروونول ڕەشیدی عەباسی بووە."[4]

لە ئەنسکلۆپیدیاکانی تریشدا بەکورتی ئەم زانیارییانە هاتوون:

"ئەو کە بەهۆی قسە نەستەقەکانییەوە لە ئەدەبیاتی ئێرانی و تورکیدا بە بەهلوولی دانا ناودەبرێت، سۆفییەکی خەڵکی کوفە بووە. وەك دەزانرێت، لە سەردەمی هاروونول ڕەشیددا (786-809) ژیاوە و بەشی زۆری ژیانی خۆی لە بەغدا بەسەربردووە. بەپێی ئەو بەسەرهاتانەی سەبارەت بەو دەگێڕدرێنەوە، نیمچە شێت بووە و بە کۆڵانەکاندا گەڕاوە، بایەخی بە نیعمەتەکانی دنیا نەداوە، ڕووی لە خوا کردووە و لە خەڵکی دوورکەوتووەتەوە، چونکە پێی وابووە دوای تەماح کەوتوون. ئەو بەسەرهاتانە کە ڕەگەزی پەیوەندیدار بە تەسەوفیان لە خۆگرتووە، لەلایەن فەریدوودین عەتارەوە فراوان کراونەتەوە و کراون بە چیرۆك. لە ئەدەبیاتی ئێمەیشدا لەو ڕووەوە باسی دەکرێت. لەبەرئەوەی لە سۆنگەی ئەوینی خواوە دەستی لە هەموو شتێك هەڵگرتووە، بە شێت ناوبراوە، بەڵام لە ڕاستیدا وەك ئەویندارێکی هۆشمەندی ئەقڵ و زانایەك سەیری کراوە."[5]

لە "ئەنسکلۆپیدیای تورك، مەیدان لارۆس، بیوك لارۆس، ئانا بریتانیکا" و ئەنسکلۆپیدیا هاوشێوەکانی تریشدا زانیاریی هاوشێوە دووبارە دەکرێتەوە. بەڵام لە هەندێك سەرچاوەی تردا کە دواتر بڵاو کراونەتەوە، ڕەچەڵەکی بالوولی دانا گەڕێندراوەتەوە سەر ئەنادۆڵ و ئازەربایجان و هیچ ئاماژەیەك بۆ ناسنامەی "کورد"بوونی ئەم شاعیرە فەیلەسووفە نەکراوە و بە ناوەکانی وەك: (بەهلویل دانە، بەهلویل دیڤانە، پەهلویل بیر دانە، بەهلویل دانەدە) ناوبراوە.

با پێکەوە سەرنج لە دوو بەیتی ئەم شاعیرە فەیلەسووفە بدەین:

ئەو واتەی یاران، ئەو واتەی یاران

ئێمە دێوانەین، ئەو واتەی یاران

هەنی مێگەلین یەك یەك شاران

تا زیندە کەریم ئاین ئێران.

کوردانی یارسان

ژنان و پیاوانی یارسان / شاعیران و عاشقانی عەلەوی

لە شیعری کوردیی ئەمڕۆدا ناوی دەیان شاعیر و عاشقی[6] ژن و پیاوی یارسانی بەدی دەکرێت کە لە سەدەکانی دواتردا بە شوێنپێی بالوولی دانادا ڕۆیشتوون. شاعیران و عاشقانی پیاو لە زمانەکانی کوردی، فارسی، ڕووسی و زمانە ڕۆمانییەکاندا بە "بابە-بابا" ناودەبرێن و وشەکەیش گوزارە لە پلەیەکی ئاینی دەکات. وەك دەزانرێت، وشەی "باب" لە عەلەوییەتدا واتای "قاپی-دەرگا" دەگەیەنێت و ئاماژە بۆ پیرۆزی دەکات و لە قەلەندەری و حەیدەری و بەکتاشیدا ناوونیشانی پلەیەکی ئاینییە. نابێت ئەوەیشمان لەبەر بچێت کە بابا ئیلیاس و بابا ئیسحاق وەك یەکەمین ڕابەرانی عەلەوی لە ئەنادۆڵ خاوەن کەسایەتی بوون و ڕاپەڕینی سەدەی سیازدەیەم کە ئەمان ڕابەرایەتییان کردووە، بە "بزووتنەوەی بابایی" ناودەبرێت.

سەرەتا با سەرنجێك لە ناو و سەردەمی ژیانی ئەو شاعیر و عاشقە پیاوانە بدەین کە هەرهەموویان ناسناوی "بابە/بابا"یان هەیە و بەرهەمەکانیان لەبەردەستمانە:

· بابە ڕاخێ هەمزانی (سەدەی هەشتەم و نۆیەم)

· بابە حاتەمی لورستانی (سەدەی هەشتەم و نۆیەم)

· بابە لۆرەی لورستانی (سەدەی هەشتەم و نۆیەم)

· بابە نجوومی لورستانی (سەدەی هەشتەم و نۆیەم)

· بابە ڕەجەبی لورستانی (سەدەی هەشتەم و نۆیەم)

· بابا سەرهەنگی دەودانی (935-1007)

· بابا تاهیری عوریان (938؟-1010/1020؟)

· عەبدول سەمەدی بابەك (972-1019)

· بابە گەرچەکی هەورامی (سەدەی دەیەم)

· بابە سرنجی کەلتانی (سەدەی دەیەم)

· پیر شالیار (1006-1098)

· عەلی حەریری (1010-1078)

· شا خوشینی لورستانی (1016-1162)

· شێخ عادی (1073-1162)

· بابە نەواسی جاف (1084-1161)

· عابەدین جاف (1320-1394)

· بابا یادگار (1359-1480)

· قرمزی-شاوەیس قوولی (1407-1514)

· عالی قەلەندەر (1434-1484)

· سەید ئەکابیری خامۆشی (1440-1493)

· بابە جەلیلی دەودانی (1578-1560)

ئەوانەی لەسەرەوە ناویان هات، ئەو شاعیر و عاشقانەن کە لەسەر ڕێبازی یارسان-عەلەوییەت شیعری کوردییان نووسیوە و هەندێکیشیان بەدەم ژەنینی سازەوە شیعریان خوێندووەتەوە. کەسانی وەك گەورە شاعیری کلاسیك فزوولی کە بەڕەچەڵەك کوردە و بە هەرسێ زمانی عوسمانی، فارسی و عەرەبی شیعری نووسیوە و گەورەترین ناوی ئەدەبیاتی عەلەوییە، لێرە ئاماژەیان بۆ نەکراوە. ئەو شاعیر و عاشقە ژنانەی کە لە هەمان ئەو سەردەمانەدا ژیاون و بەشی زۆریان بەدەم ژەنینی سازەوە شیعریان خوێندووەتەوە، دەتوانین ناوەکانیان بەم جۆرە ڕیز بکەین:

· جەلالە خانمی لورستانی (985-سەدەی یازدەیەم)

· دایە تەورێزی هەورامی (سەدەی دەیەم/یازدەیەم)

· ڕەیحان خانمی لورستانی (سەدەی یازدەیەم)

· لیزا خانم (سەدەی یازدەیەم)

· خاتوو مەی زەرد (سەدەی یازدەیەم)

· دایە خەزانی سەرکەتی (سەدەی یازدەیەم)

· فاتیمە لوڕەی لورستانی (سەدەی یازدەیەم)

· یای حەبیبەی شارەزووری (1282-1348)

· نازدار خاتوونی شیرازی (سەدەی سیازدەیەم-1363)

· خاتوون دایراکی ڕەزبار (سەدەی سیازدەیەم-1345)

· نێرگز خانمی شارەزووری (1301-سەدەی چواردەیەم)

· خاتوون زەربانووی دەرزیانی (سەدەی چواردەیەم-1440)

· سەمەن خانمی دەودانی (سەدەی شازدەیەم)

ئێرە جێگەی توێژینەوەی ژیانی یەك بە یەکی ئەو شاعیر و عاشقانە نییە کە لەسەرەوە ناویان هات. تەنیا ئەوەندە دەڵێم کە بابا تاهیری عوریان و شاعیری ناوداری ئێرانی عومەر خەیام کە لە سەدەکانی دەیەم و یازدەیەمدا ژیاون، باوکی بیرکردنەوە و پێشەنگی شاعیرانی تورك یونوس ئەمرە و مەولانای ڕۆمین. ئەم فەیلەسووف-شاعیرە کە خۆی وەك "عومەر خەیامی کورد"یش ناساندووە و پێشەنگ بووە بۆ شاعیرانی تورك و تەنانەت لە سەرزەمینەکانی بالکانیش تەکیە بەناوییەوە هەیە، جێی داخە لە ئەدەبیاتی تەسەوفی تورکیدا بازی بەسەردا دراوە.

ئەو شاعیرە ژنانەی سەرەوەیش کە ناویان لە ئەدەبیاتی یارسان/عەلەویدا هاتووە، لە خانەی کەسانی پیرۆزی ئەو ئاین و کولتوورەدان. خاتوون دایراکی ڕازبار کە لە سەدەکانی سیازدەیەم و چواردەیەمدا ژیاوە، دەگوترێت دایکی سوڵتان ئیسحاقە کە بە یەکێك لە بەرجەستەکارانی هەق لە ئاینی ئەهلی هەقدا دادەنرێت و لە هەندێك ڕووەوە لەگەڵ حاجی بەکتاشی وەلیدا بەراورد دەکرێت. وەك دەزانرێت، لەم سەردەمەدا گرووپێکی موزیك بەناوی "ڕەزبار" هەیە.

لە ڕاستیدا جیاوازی بەرچاو هەیە لەمەڕ پێگەی ژن لە کۆمەڵگە کوردییەکانی سەر بە ئاینەکانی عەلەوی و ئەهلی هەق و ئێزیدی لەلایەك و لە کۆمەڵگەی کوردیی موسڵماندا. بەبەراوردکردنی کۆمەڵگەی کوردیی پێش ئیسلام و کۆمەڵگەی کوردیی دوای ئیسلام بەڕوونی ئەو جیاوازییانە دەبینین.

لە فەرموودەکانی زەردەشتی و مەزدەکیدا کە بە جێگرەوەیەکی بەهێز و نوێی زەردەشتی دادەنرێت و لە کۆندا ئاینی کورد بوون، تێگەیشتن سەبارەت بە یەکسانیی نێوان ژن و پیاو هەبوو. تەنانەت پاش ئەوەی مەزدەك دەکوژرێت، هوریمەی هاوسەری جێی دەگرێتەوە و لە بڵاوکردنەوەی باوەڕ و بۆچوونەکانی مەزدەك بەردەوام دەبێت. پەیڕەوانیشی ناوی "هورەمدین"یان لێ نراوە. هورەمدینەکان بە ڕووبەرێکی فراوانی هەرێمەکانی ئێران-کوردستان-میزۆپۆتامیادا بڵاو دەبنەوە و ئاینەکە لە ناو خەڵکدا بڵاو دەکەنەوە. زۆربەی ئەو بیر و باوەڕانەی مۆری خۆیان لە عەلەوی و ئەهلی هەق و ئێزیدی داوە، سەرچاوەکانیان بۆ هورەم و هورەمی دەگەڕێتەوە.

لە کۆمەڵگە کوردییەکانی قزڵباش/عەلەوی، ئەهلی هەق و ئێزیدیدا ژنان و پیاوان پێکەوە ئەرك و داب و نەریتە ئاینییەکان بەجێدەگەیەنن. لە کۆمەڵگەکانی وەك عەلەوی و ئەهلی هەقدا کە پابەندی "پەرستنی فریشتەن"، ژن خاوەن ڕۆڵێکی زۆر گرنگە. ئەنجوومەنی چل کەسی (چیهیلتان)ی عەلەوی کە باوەڕ وایە کۆمەڵگە بەڕێوەدەبات، 17 ئەندامیان ژنن. لەلایەکی تر، ڕابەری ئاینی نیعمەتوڵا جەیهونئابادی کە لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا دەستی بە جموجوڵی ئاینی کردووە و 1145 سۆفی لەگەڵدا بووە، 500 کەس لە سۆفییەکانی ژن بوون. هەندێك لە دەقە پیرۆزەکانی ئاینی ئەهلی هەق (یارسانیزم)یش لەلایەن دایە نێرگز خانمی شارەزوورییەوە نووسراوەتەوە.

ژنە هونەرمەندانی وەك جەلالە خانمی لوڕستانی، ڕەیحان خانمی لوڕستانی، لیزا خانم، خاتوون دایراکی ڕەزبار و خاتوون زەربانووی دەرزیانی کە لەسەرەوە وەك ژنە پێشەوایانی عەلەوییەتی یارسان و عاشقانی ژن ناویان هات، وەك دەزانرێت بەرهەمەکانیان لە تەکیە و جەمخانەکاندا بەدەم ژەنینی سازەوە پێشکەش دەکرێت. ئەگەرچی نموونەی بەرهەمی هەموویان لەبەردەستماندان، بەڵام دەمانەوێت تەنیا بە چوارینەیەکی ژنە شاعیری عاشق لیزا خانم کە لە سەدەی یازدەیەمدا ژیاوە، کۆتایی بە باسەکەمان بهێنین. ئەم چوارینەیە قۆناغی گەشەکردن/پەڕینەوە لە یارسانیزمەوە بۆ عەلەوییەت پێشان دەدات و لە دوو فەرموودەدا ڕازی بە بناغە گرتووە:

حەیدەر نازکێش، حەیدەر نازکێش

نە حزوور شا پا نەنیەر وە پێش

قەبەلای سرێن بکەرە ئەندێش

با نەزانۆ پێش بێگانە و خوێش...

بە کرمانجیی خواروو:

حەیدەری[7] نازکێش، حەیدەری نازکێش

نە ئاسوودەییم ماوە، نە هێز و نە فەڕ

بیر لەو نهێنیترین ڕازە بکەرەوە

با بێگانە و خوێش هیچی لێ حاڵی نەبن...

[1] . Alevilik - Kürdoloji - Türkoloji Yazıları, Mehmet Bayrak, Özge Yayınları, Ankara, 2009

[2]. VII- X. Yüzyıllarda Kürtler, Dr. Arşak Poladyan, Özge yayınları, Ankara, 1991

[3]. Kürt Şiiri Antolojisi, Selim Temo, Agora yayınları, Istanbul, 2007

[4]. Alevi Bektaşi Nefesleri, Abdülbaki Gölpınarlı, Inkilap Kitapevi, Istanbul, 1992

[5]. Türk Edebiyatı Ans. Cilt-1, A. Özkırımlı, Cem yayınları. Istanbul, 1982, S. 209

[6] . دەستەواژەی "عاشق" لە سەرانسەری ئەم وتارەدا واتای شاعیر و بەیتبێژانی گەڕۆك دەگەیەنێت.

[7]. حەیدەر: یەکێکە لە ناوەکانی خەلیفە عەلی کوڕی ئەبو تالیب.

لە واڵی بەڕێزیانەوە وەرگیراوە