هـونەرمەنـدی شۆڕشگـێڕ و پێشمەرگەی دلـێر و تێکۆشەری شار و شاخ، جوانەمەرگ (ئـازاد وەهـاب عـەبـدولـڕەحمـان) ناسـراو بە (ئـازاد خـانەقـینی) لـە سـاڵی (١٩٥٨) دا، لە (گەڕەکی پاڵاوتگەی ئەڵوەند) لە شارە جوان و قەشەنگەکەی سەر (روباری ئەڵوەن) شاری شەهـید (لەیـلا قاسـم) و شەهـیـدی فەرمانـدە لیـوا (حـوسین مەنسور) و بە دەیان شەهـیدی تر. لە خـێزانێکی رۆشـنبـیر و تێکۆشەری خـانەقـین لەدایک بـووە. خـێزانێک تا سەر ئێسقـان کورد و کوردستان پەروەرن. کوردایـەتی و خۆشـەویستی بۆ کوردستان بووە بە گـروپی خوێنـیان. هەر لە منـداڵـییەوە جگەرگۆشەکانیان بە رۆحی کوردایەتی و هاوبەستەبـوون بۆ کوردستان گۆش و پەروەردە کـردوون. قوربانی و باجـێکی قـورسی ئەم هەڵـویست و رێبـازەیان دایـەوە. سەرجـەم ئەنـدامانی ئـەم خـێزانە، لە رۆژگـارێـکی زۆر ترسناک و سەخت و دژواردا، لە شاری خانەقـنی قـەڵای کوردایەتی و مەردایەتی، ببـوون بە چـقـڵی چـاوی بەعـسی رەگەزپـەرسـت و شـۆڤـێـنسـت.

خوالێخۆشبوو مام (وەهـاب) ی باوکیان، کە سکرتێری سەندیکای کرێکارانی خانەقـین بـوو، کورد و کوردستان پەروەرێکی کەم وێنەبـوو. منـداڵەکانیشی بە رێبازەکەی خۆی پەروەردەکـردوون. رەوانشاد مامۆستا (جەبار) ی کوڕە گەورەی ئەم خـێزانە، ئەویش رۆڵـێکی گـرنگی زۆری هەبـوو لە، لە پەروەردەکردنی خوشـک و بـراکانی بە هەستی کوردایـەتی و کوردستان پەروەری. وەکو مامۆستایەکیش، چەنـدین نەوەی کـوردی لە شاری خانەقـینی بـووکی گەرمیان، بە هـەمـان رێبـاز و رۆحـیەت پەروەردەیـانی کـرد. لەو سەردەمەدا مامۆستا جەبار ناوی هەنـدێ لە براکانی و لە منـداڵەکانی خۆی، ناوی کوردی لێـنان (ئـازاد، بـەرزان، هـەڤـاڵ، مەولـەوی، گـۆران، دڵـزار، هـەژار، ساکار). کەواتـا ئـازاد خانـەقـینی و خوشـک و بـراکـانی، هـەر لـە منـداڵـییەوە، ئـەلـف و بـێی کوردایـەتییان لە باوکیـان و لە مامـۆسـتا جەبـاری برایـانەوە فـێربـوون.

لە ساڵی (١٩٦٤) دا، لە پـۆلی چـواری لقی (وێـژەیی) بـووم لە (ئامادەیی موسەڵـڵا) لە کەرکوک. لە رێی بەرنامەی یەکـتری ناسین بە نامە لە رادیـۆی کوردی بەغـدا، یەکێک لەو ناوانەی خوێندرایـەوە، ناوی (فەتحوڵـڵا وەهـاب عـەبـدولـڕەحمان) لە خانەقـین، کە ئەو کاتە تەمـەنی لە دەور چـواردە و پانـزە ساڵان بـوو، کە دووەمـین بـراگەورەی ئازاد خانەقینی یە، نامەیەکم بۆ نارد، ئەویش وەڵامی دامەوە. لەو رۆژەوە بووین بە هـاوڕێ، بەڵکو بووین بە برای یەکتری و ئاشنایەتی و هـاتوچـۆی خـێزانیش زیاتر پەیوەندیمانی شـيرینتر کـرد. لە ساڵی (١٩٦٥) بۆ یەکـەم جـار، چـووم بـۆ شـاری خـانەقـین بۆ ماڵی (فەتحـوڵڵا)ی هـاوڕێـم. ئەو پێشوازییە گەرمەی کە لە منیان کرد، هەمیشە لە یادمـە و لە یـادی ناکـەم. کە لە ساڵی (١٩٦٦) دا، لە (پەیـمانـگای ئامـادەکردنی مامـۆسـتایان ـ باقـوبە ـ دیالە) وەرگیرام، جارێکیان لەگەڵ عـەلی بـرام و دو هـاوڕێی هـاوخوێنـدکاری پەیمـانگاکەمـان، لە باقـوبەوە، بە گەشـتێک چـووین بۆ خانـەقـین. سەرمـان لە مـاڵی (ئازاد خانەقـینی) دا، زۆر بە گەرمی پێشوازیان لـێمان کرد و خوانی نیوەڕۆیان بۆمان ئامـادەکـرد. ئەو سـاڵـە تەمـەنی (ئـازاد خانـەقـینی) هـەشـت سـاڵ بـوو، تـەمـەنی کاک (بـەرزان خانـەقـینی) بـرا بچـووکیشـیان شـەش سـاڵ بـوو. چـویـن لەسـەر رووبـاری سیروان بۆ لای (بەردە کونەکە) کە شوێنـەوارێـکی جـوگـرافـی ناسراوە لە خانەقـین. چەنـد وێنـەیەکمان لەوێـدا گرت. زۆر سوپاسی کاک (بەرزان وەهـاب) دەکەم، کە دوو مانگ بەر لە ئێـستا یەکـێک لـەو وێنانەی بـۆم ماسنجـەرەکـەم نـارد. ئەوەشـم لە یـاد ناچـێت کە مـام (وەهـاب) ی باوکـیان، دوو جـار بە دیـاریی جـوانەوە، وەکو سـەر لە کـوڕی خـۆی بـدات، بۆ سەردانیمان هـات بـۆ پەیمانـگاکەمـان لە باقـوبە.

ئەو کاتـەی کە مـن ناسیـیانـم، ماڵیـان لە (گەڕەکی کـرێـکاران) ی سـەر بە پالاوتـگەی وەنـد بوو. بەشی هـەرە زۆری گەڕەکەکەیان کورد بـوون. لە نێوان شاری خانەقـین و گـەڕەکی کـریکارانـدا، بازگەیەکی کونتـرۆڵ و پشکـنینی پـۆلیسی لێـبوو، بـریتیـبون، لە چەنـد پۆلیسێکی بەعـسی، کە زۆر رقیان لە کورد بوو. خەڵـکی گەڕەکی کرێکاران، بە لۆرییەکی درێژی سەر بە کۆمپانیای پاڵاوتگەی وەنـد، بۆ ناو شاری خانەقـین دەهاتن و دەگـەڕانەوە. پـۆلیسەکانی ئەو خـاڵە، زۆر جار هـەر بۆ تەشـقەڵە و لـۆمە و ئەزێتـدان، خەڵکی ناو لە لۆرییەکەیان دادەگرت و لێیان مـۆڕ دەبوونەوە، دووبارە فەرمانیان دەدا، دەی خـێرا سـواربنـەوە.
پـورە (مـەکـیە)ی دایکی ئازاد خانەقـینی، هـەزاران درود بـۆ گیـانی پاکی. وتی:” ئـەو کاتە ئـازاد و بەرزان تەمەنیان شەش و چوار ساڵان بـوون، کە لە بازگەی پشکنینەکە دایان دەگرتین و دەیانوت دەی سواربنەوە، بە ئەنقەست هاوارم دەکرد، ئازاد، بەرزان، دەسـتانـم بـدەنێ با سـواری لـۆرییـەکەتـان بکـەم. چـونـکە دەمـزانی کـە ئـەو پـۆلیـسە بەعـسییانە، بە گـوێ لـێبـونی نـاوی کـوردی زۆر قـەرس و گـرژ دەبـوون". 

ئازاد خانەقـینی قـۆناغـەکانی خوێنـدنی سەرەتـایی و ناوەنـدیی لە خانـەقـین تەواو کرد، قوتابخانەی (ئامادەیی کشتوکاڵی) لە شارۆچکەی (خاڵـس) ی سەربە دیالە، تەواوکرد.
ئازاد بێجگە لە رۆحە کوردایەتییەکەی، هەر لە منـداڵیەوە خولیـا و هـۆگـری هـونەری رەسـەنی کـوردی بـوو. دەنـگـێکی زۆڵاڵ و سـەدایـەکی شـیرین و خـۆشی هـەبـوو. لە رۆژی (١/ ئایـار/١٩٧١) دا، لە تەمەنی (١٣) ساڵیدا، بۆ یەکەمجار، وەک ئەنـدامێک لە کورسی سرود و گـۆرانی، بە شـداری لەو ئاهـەنگەدا کرد، کە لە لایـەن کۆمپانیـای پالاوتـگەی نەوتی خـانەقـین، بە بـۆنـەی (رۆژی کـریـکارانی جـیهـان) ەوە، سـازکـرا.
ئازاد خانەقـینی، لە ساڵی (١٩٧٩) دا، لەگەڵ چەنـد گەنجـێکی هـاوڕێی کـوردیـدا، لە خانەقـین، تیپێکی هـونەرییان بە نـاوی (تیـپی مۆسـیقـای خانـەقـین) ەوە دامەزرانـد.
بە هـۆی دەرکـردن و بڵاوکردنەوەی کاسێتێکی گـۆرانی بە زمـانی کوردی. لە لایـەن دەزگای ئەمنی بەعسی سەرکوتکەر و فاشیستەوە، توشی گـرتن و ڕوانان بوونەوە.
ئازاد خـانەقـینی، لە سـاڵی (١٩٨٠) دا، لـە گـونـدی (تـوژەڵـە) پەیـوەنـدی بە هـێزی پێشـمەرگەی کوردستانەوە کرد. بـوو بە ئەنـدامی (تیـپی مـۆسـیقـای شەهـید کارزان: ١٩٨١ـ١٩٩٠) لەوێ لە رێی چڕینی سرودە نەتەوەیی و نیشتمانییەکانەوە، رۆڵـێکی بەرچـاوی هەبـوو، لە جۆشـدانی خەبـات و لە بـزوانـدنی هـەستی نیشـتمانی و گـیانی بەرگـری کـردن لە کورد و کوردسـتان. سـرودەکانی هـاوشانی چـەکی پێشـمەرگە، لە سەنـگەردا بـوون.
ئازاد بێجگە لە کاری هـونەری، وەکو پێشکەشکارێکیـش لە رادیـۆي دەنگی کوردسـتان کاری کردووە. ئازاد کەسـایەتیـیەکی سەنـگـین و هـێـمن و لەسەرخـۆ و هـاوڕێ دۆسـت بـوو. لە دوای راپەڕینـەکەی ساڵی (١٩٩١) دا، بەردەوام بوو لە خـزمەتکـردن لە کاری هـونـەری و راگـەیـانـدنـدا. چەنـدیـن ئـاهـەنـگی سـرود و گـۆرانی پێـشـکـەش کـرد. لـە (تەلەفـزیـونی گـەلی کوردسـتان) یش، درێـژەی بە کـاری راگەیـانـدنـدا. لە رێی سـرود و گۆرانییەوە خـزمەتێکی زۆری هـونەر و کەلەپـوری رەسەنی کوردی کرد. پەنجەمـۆری لـەم بـواردا هـەیە و کـاڵەوە نابێـت. ئـەوەی رۆژێـک ئازاد خانەقـینی ناسیبێت، هەرگـیز لە یـادی ناچـێـت.
ئەمانە نـاوی بەشـێک لە سـرود و گۆرانییەکانین (کرماشـان کرماشان، کەڵکی قەیـوان، مەرزیـە ئەی نازەنـین، لە باغـان ئاه و ناڵـین دێ،… بەدەیان گـۆرانی و سـرودی تر ). 
خێزانەکەیان، لە شەش بـرا (جەبار، فەتحوڵڵا، عەبدوڵڵا، خالید، ئازاد، بەرزان) و پێنج خوشک (نەبیهـە، مـریـەم، زەکیـە، ئامینە، فـرمێسک) پێکهـاتبـوون. دایک و بـاوکی و پێنـج لە بـراکان و خوشکە گەورەکەیان، کـۆچی دواییـان کـردووە. هـەزاران دروود بۆ گیانی باکیان. لە بـراکـان تەنهـا کـاک (بەرزان) یان مـاوە، تەمەنـدرێـژی بـۆ دەخـوازم.
کاک (بەرزان) یش سـرودچـڕ و گۆرانبێژێکی بە توانا و ناسراوی کوردمانە، لە کەناڵە تەلەفـزیـۆنییەکانـدا، چەنـدین کـلیـپی گـۆرانی کوردیی خۆشـیان بـۆ تـۆمـارکـردووە. بە شـێوەزاری (کـەڵهـۆڕی) گـۆرانی دەڵـێت. شایـەنی باسیشە کـاک بەرزان لە راپـەڕینی ئازادکردنی شاری خانەقـین لە (٢٠٠٣) دا، رۆڵێکی قـارەمانانەی بەرچـاوی هـەبـوو.

سەرجەم ئەندامانی ئەم خێزانە کوردە تێکۆشەرەمان، بێ باکانە بە نهـێنی و بە ئاشکرا، گیانبەخـشانە لە رێخـستنە نهـێنییەکانی نـاو شاری خانەقـین و سلێمانیـدا، کوردایـەتی و خەباتیان دەکرد و پێشمەرگەی نهـێنی بوون و دژایەتی حیزبی بەعـسی رەگەزپەرستیان دەکـرد. خالیـدی بـرایان کە پێشـمەرگە بـوو، لە ساڵی (١٩٨٤) دا، لە کەمینێکـدا لەنـاو شاری سلێمانیدا، لە لایـەن هـەواڵگـری و دایـرەی ئەمنەوە شەهـید کرا. (نووسەر) من و دایـکم و خـێزانەکەم، لە کەرکوکەوە چـوویـن بـۆ پـرسەی ماتەمینی شەهـید خالیـد لە خانـەقـین. کە بنهـێنی لە ماڵـەوە دایـان نابـوو.
لە دوای شەهـیدکردنی خالـیدەوە، لە هەشـتاکانی سەدەی رابـردوودا، لە لایەن دایـرەی ئەمـن و بەعـس لە خانەقـین، فـشارێـکی زۆریان خـستە سـەر هەمـوو ئەنـدامـانی ئەم خـێزانە کوردەمان و ناچاریان کردن، کە خانەقـینی زێـدی باب و باپیرانیان بەجـیبهێـڵن. لە شاری سلـێمانی نیشتەجـێبـوون. بەڵام هەڕەشە و راوانـان و دەربەدەری، تۆزقاڵێک کـۆڵی پێنەدان و زیـاتر و سورتـربـوون لە خەبـات و تێکـۆشان بۆ رزگاری کوردستان.
ژنێـکی ناسـیاومـان هـەبـوو ناوی (درەخـشان شەریـف) ە، رۆحی رەوانی شاد بێت. ئەو بۆمانی گێڕایەوە، وتی:” مـریـەم خانەقـینی ـ خوشکی گەورەی دووەمی ئـازاد خانەقـینی کە لە ژیانـدایە ـ تازە هاتبووە کارگەی جگەرەی سلێمانی، هـێشتا بە باشی نەمانناسیبوو لە ساڵانی هـەشـتاکانـدا، نیـوچـە مانـگـرتـنـێک لە سـلـێمانی لە دژی سـتەمـکارییـەکانی رژێمی بەعــس رویـدا، رائید تەهـا کە ئەفـسەرێکی ستەمکاری دایـرەی ئەمنی سلـێمانی بوو. هـاتە ناو کارگەی جگەرەی سلـێمانی، بە تـووڕەییەوە وتی: ئێوە بۆ وا هـاربوونە؟ درەخشان خان وتی: مریـەم خانەقـینی بە زمانێکی باشی عەرەبی وتی: ئیوە بەبێ تاوان بـرا، بـاوک و کەسوکارمانتان گرتـووە، هـیچ تـاوانێکـیان نیـیە ئەمـە سـتەمە بـۆ بەریان نـادەن؟ رائیـد تەهـا چـاوی زەقـەوە کرد و بە مـریـەمی وت: مـن أنـت؟؟ مریەمیش بەبێ تـرس وتی: أنـا بنـت السلـیمانیـە. کە وای وت هـەموومـان چـەپـڵەیـەکی درێـژمان بـۆی لـێـدا. رائیـد تەهـاش هەڕەشەی کـرد و بە سەرشـۆڕییەوە رۆیشت. لەو رۆژەوە مریـەم خانەقـینی بـوو بە خۆشەویستی هەمـوومان” ئەو قـسەیە درەخـشان بۆمی گـێڕامەوە".

ئازاد خانەقـینی، رۆشنبیر و نوسەر و شاعـیریش بوو، چەنـد سرود و گۆرانییەکی، لە هـۆنراوەی خۆیـن. بە زۆریـش بە شـێوەزاری (کەڵهـوڕی) گۆرانی و سرودی دەچڕی.
لە کۆپـلەی یەکەم، لە هـۆنراوەی (نەوای بێسـتون) لە نووسینی ئازاد خانەقـینی کە بە گـۆرانی و ئاوازیشەوە، تـۆماری کـردووە، دەڵـێت:

کرماشان کرماشان، ئەی دیارێ خوەش و کۆساران
قـیبـلەی عـاشـقـانە بـێـسـتـون و تـــــاق وەســـــــان
لە وەهـاران وەهــاران خوەشـە دەشـت و کۆسـاران
بەهـەشـتی سـەر زەمینـە ئەیـوان و قەسـر و گـێلان

ئازاد خانەقـینی لە نێو غـەم و ئازار و چەوسانەوەی گەلەکەیدا چاوی هـەڵهـێنا، دەڵێت:

مـن کـوڕ غــەم بـیـم، لـە غــەم بــيـم پـەیـدا
غـــەم نـاوکــــم بــڕی و غـــەم نـــاوم نـيــا
غــەم چــڕیـیــە و پـــێـم ئـەی چــارە ســیـا
ئـەرای غــەم خـواردن سـەر گـەورە کـردم

رەوانشاد ئـازاد خانەقـینی شـانۆییەکـیشی بە نـاوی (ئـەرا کی؟) نـووسی و دەرهـێنـرا.
لە ئامادەکردنی: تەهـا ئاغـاجان و دەرهـێنانی: جاسـم وەنـدی. کە لە رۆژانی (٢٧ـ و ـ ٢٨ ـ و ٢٩/ / ٢٠١٣) لە شاری خانەقـین نمایش کـرا.
ئازاد خانەقـینی لە ساڵی (١٩٩٣) دا، لەگەڵ پەرلەمانتار خاتوو (پەیمان عـەزەدین) دا، هـاوسەرگـیری کرد. دوو کـچی جـوانیـان هـەیە، گەورەکەیان هـاوسەرگـیریی کـردووە.
ئازاد خانەقـینی، لە بـواری دۆکیـۆمێنکـردنی مێـژووی راکەیـانـدنی (یەکةێتی نیشـتمانی کوردستان) دا، شـوێـن پەنجـەی دیـارە، ئـەو مێـژووی لە ساڵانی (١٩٧٥ـ ١٩٩١) لە چـوارچـێـوەی پەرتـوکـێکـدا، بە نـاوی (مـادێـنا، مێـژوو و بیـبلـۆگـرافـیای راگەیانـدنی یەکـێتی نیشتمانی کوردستان) ی نـوسی و بـڵاوی کـردەوە.

ئازاد خـانەقـینی لە رۆژی (١/ ئایـار /٢٠٠٦ ) لە تەمەنی (٤٨) ساڵـیدا، کـۆچی دوایی کـرد. لە رێـورەسـمێکی شایستەدا، لە گۆڕستانی شەهـیدان لە سلـێمانی بە خاک سپێرا.
بە داخەوە مەرگ بـواری نەدا، ئەگـینا ئازاد زۆری پێمابوو و زۆریشی لە خەیاڵـدا بوو.
ئـازاد خانەقـینی، تێکـۆشـەرێکی سـیاسی سەرسەخـت و پێـشـمەرگە و هـونەرمەنـدکی رەسەنی شـۆڕشگـێڕبوو، (کـەم ژیـا و کـەڵ ژیـا) زۆری کـرد و زۆری بەخـشی، بـەڵام زۆر کەمیان بۆ کرد. هـیچ کاتێکیش چاوی لە پۆست و پایە و پاداشت وەرگرتن نەبوو.

وەک ئەمـەک و رێـزگـرتن و بـەرز راگـرتنی رۆڵ و یـادی ئـازاد خانەقـینی تێکـۆشـەر، بەشی پەیکەرسازی لە ناوەنـدی چالاکی گەنجانی شاری خانەقـین ـ سەر بە رێکخراوی منـداڵپارێزی کوردستان ـ لە لایەن هونەرمەندی پەیکەرساز (جەنگـیز یازگی) یەوە، بە یارمەتی چەند هـاوڕێیەکی، لە فـایبەر گڵاس، پەیکەرێکیان بۆ ئازاد خانەقـینی دروست کـرد، کە چـوار مەتـر بەرزە. لە ئێـوارەی رۆژی سێ شەمـمەی (١٥/ ئـاب/٢٠٢٠) لە گـۆڕەپانی (شەقـامی سەرەکی خانەقـین) بە ئامادەبوونی ژمارەیەکی زۆر لە نوسەران و هـونەرمەنـدان و کەسوکاری جوانەمەرگ و خەڵکی شاری خانەقـین و شارەکانی تر، لە لایـەن بنەمـاڵەکەیەوە، پەردە لەسەر پەیـکەرەکەی لابـرا.
لە هـەژدەمین ساڵـڕۆژی یــادی کـۆچی دوایی جـوانەمەرگی رەوانشاد، ئـازاد خانەقـینی، هـەزاران درود بـۆ رۆحی رەوان و بـۆ گـیانی پـاکی دەنێـرین. هـەزاران چەپـکە گـوڵی گـەش و رەنـگاوڕەنـگی کوردسـتان بـۆ سـەر مـەزاری پیـرۆزی دەنـێرین.
 
(*) بۆ نووسـینی ئـەم بابـەتە، بێجگە لەوەی کە لە نـزیـکەوە و دەمـێکە تێـکەڵاوی و ئاشنابوونمان لە گەڵ خانەوادەی ئازاد خانەقـینی دا هـەیە. تا رادەیـەکیـش سـودم لەم سەرچـاوانە وەرگـرتـووە:
١ـ ئـازاد خانەقـینی ـ خەلیـل عەبـدوڵڵا ـ سایـتی: خـاک. مێـژوو: (٦/ ئایـار/ ٢٠١٧). 
٢ـ وتەیەک بە زمـانی عـەرەبی بە ناوی (الارث الـثـقـیل) لە نوسینی: رێـزدار خاتـوو (ئـامینە وەهـاب) خوشکی ئـازاد خانەقـینی ـ کە لە فـەیسبووکـدا بـڵاوی کـردۆتـەوە.
٣ـ سایـتی: بنـکەی رونـاکـبیـری گـەلاوێـژ. (١٩/ ئاب/ ٢٠٢٠). 
٤ـ چەنـد زانیارییەکـیشم بە تەلەفـۆن. لە هـونەرمەنـد کاک (بەرزان وەهـاب) ی برای بچـوکی جـوانەمەرگ ئـازاد خانەقـیینی یەوە وەرگـرت.

رەزا شـوان
دوبـەی:٣٠/ نیسـان/ ٢٠٢٤