www.kurdistannet.org

 

سيستةمي هةلبذاردن و سياسةت لة عصراقةدا ... د.كةمال سةيد قادر

 

هةلبذاردن يةكصكة لة ئالةتة سةرةكي يةكاني بة طأخستني سيستةمي ديمكراسي ضونكة ئةم سيستةمة هةروةكو ئصستا ثةيأةو دةكرصت ديمكراسي نوصنةرايةتي ية كةوا خةلق أاستةوخؤ حوكمي خؤيان ناكةن تيايا بةلكو نوصنةرةكاني خؤيان هةلدةبذصرن كةوا لة جياتي ئة وان بأيار دةدةن لة بةر ئةوةي ذمارةي دانيشتوان زؤر بوة وة باري ذيان زؤر ئالؤزتربوة لةو كاتةي كةوا ديمكراسيةت ثصش زياتر لة 2400 سال لة يؤناني كؤن سةري هةلدا كةوا ديمكراسي أاستةوخؤ بو وة ئةمةش لة أاستيدا ديمكراسي أاستةقينةية. جا ضونكة سيستةمةكاني ديمكراسي ئصستا باو لة جيهان ديمكراسي نوصنةرايةتين كةمو كوأي زؤريان هةية وة هةر وولاتصكيش هةول دةدات بة ثص ي توانا ئةم كةمو كورتي يةي ديمكراسي نوصنةرايةتي ثأبكاتةوة وة سةنتةري بأيار دان زؤر لة خةلق نزيك كاتةوة. سيستةمةكاني هةلبذاردن لصرة أؤلي سةرةكي دةطصأن، ئةطةرضي ئةم سيستةمانة لة وولاتصكةوة بؤ وولاتصكي تر دةطؤأصن بة طوصرةي باري سياسي و ثصكهاتةي دانيشتواني ئةم وولاتة. لصرةش مةبةست لة سيستةمي هةلبذاردن هةمو ئةم ياسايةنةن كةوا ضؤنيةتي بةأصكردني ثأؤسةي هةلبذاردنو مةرجةكاني بةشدار بون لةم ثأؤسةو ضؤنيةتي دابةشكردني كورسيةكان بة سةر كانديدا سةركةوتوة كان أصك دةخات. بؤية سيستةمي هةلبذاردن بة لايةني كةمةوة ياساي هةلبذاردن خؤيو ياساي حيزبة سياسي يةكانو دةستوريش دةطرصتةوة. جطةلةوةش سيستةمةكاني هةلبذاردن ئامرازصكي زؤر كاريطةرن بؤ داأشتني نةخشةي سياسي ضونكة بة ثص ي ئةم سيستةمة دةتوانرص ذمارةي حيزبةكان زياد يا كةم بكرص بؤ نمونة سيستةمي بازنةيي هاني سةرهةلداني دوو حيزبي زةبةلاح دةدات هةروةكو لة ئةمريكاو بةرييتانيا بة دي دةكرص كةضي سيستةمي أصذةيي هةردةم نةخشةي حيزبةكان لة وولاتدا فراوان دةكات. جطة لةوةش ئةو فؤرمة ماتماتيكيةي كةوا بؤ دابةشكردني كورسيةكاني ثةرلةمان بة كاردصت دةتوانرص وا ئاراستةبكرص ض حيزبصك كورسي زياتري دةست كةوصت. هةر ئةم سيستةمةش بأيار دةدات لة سةر ئةوةي ئايا كةمايةتي يةكان لة ثةرلةماندا نوصنةريان دةبصت وة بة ض جؤرو أادةيةك بؤ نمونة لةأصطاي داناني كؤسثي هةلبذاردن.

ئةطةرضي هةر سيستةمصكي هةلبذاردن لة جيهان جياوازة لةوةي تريان بةلام هةر هةمويان سص ئامانجي سةرةكي يان هةية:

1-                وةرطصأاني دةنطةكان بؤ كورسي لة ثةرلةماندا

2-        جؤرصكة لة لصثرسينةوةي سياسي بةرامبةر بة نوصنةراني كةوا ثصشتر هةلبذثصرابون. دةنطةر لصرة دةنطي خؤي بة كار دصنص بؤ سزاداني ئةم لايةنانةي كةوا لة هةلبذاردني ثصشودا دةنطي ثص دابون بةلام بة أاي ئةو بةلصنةكاني خؤيان بة جص نةهصنا بو بؤية ئةمجارةيان دةنط دةداتة لايةنصكي تر.

3-        سنورو ضوارضصوةي ياري سياسي لة ثرؤسةي هةلبذاردن دياري دةكات بؤ نمونة حيزبو كانديداكان دةبص ض مةرجصك ثأ كةنةوة ياخود ثأؤثاطةندةي هةلبذاردنو خةرجي لةم هةلمةتة لة ض ضوارضصوةيةكا دةبصت....هتد.

سيستةمةكاني هةلبذاردن بة شصوةيةكي بةردةوام لة طؤأانن شان بة شاني ئةم طؤأانانةي كةوا بةسةر كؤمةلطا دادصن، لة طةل ئةوةشدا هةر سيستةمصكي هةلبذاردني سةركةوتو دةبصت ئةم مةرجانةي خوارةوةي تيا بة دي بكرصت:

1-        دةبص بةرزترين أادةي نوصنةرايةتي ميللةت لة دةسةلاتي ياسادانان دابين بكات بة جؤرصك كةوا ثةرلةمان ببصتة ئاوصنةي كؤمةلطاكة خؤي كةوا هةمو ضينو طرويةكاني ئةم كؤمةلطاية بة هةذارو دةولةندو ثيرو طةنجو كةم ئةندامو ئافرةتو ثياوو بازرطانو كرصكارو... هتد خؤي لةم ئاوصنة ثةرلةمانيةدا بدؤزصتةوة.

2-        سيستةمةكة دةبصت بة جؤرصك سادة بصت كةوا زؤرينةي هةرة زؤري خةلق بتوانن بة شصوةيةكي أصكوثصك وة بة بص كؤسثي طةورة دةنط بدةن.

3-                خزمةتي بة يةكةوة ذيانو نزيكبونةوة تاكةكاني كؤمةل لة يةكتر بكات.

4-                ببصتة هؤيةكي كاريطةر بؤ لص ثرسينةوة لة نوصنةراني ثصشوو حكومةت.

5-                بتوانص حكومةتصكي ثتةوي لص بكةوصتةوة.

6-        أؤلصكي كاريطةر بؤ ئؤثؤزيسيؤن لة ثةرلةمان دابين بكات تاكو بتوانصت كؤنترؤلي كارةكاني حكومةت بكات وة هيواي ئةوةي ثص ببةخشصت كةوا ئةميش بتوانصت أؤذصك لة أؤذان حوكم بكات.

7-                دةبص سيستةمةكة واقيعي بصت وة أةضاوي باري كؤمةلايةتي وئابوي سياسي كؤمةلطاكة بكات.

8-                دةبص سيستةمةكة لة ضاوي خةلقدا بة سيستةمصكي عاديلانة بناسرصت.

لة بارةي ضؤنيةتي وةرطصراني دةنطةكان بؤ كورسي ثةرلةماني ئةوا سيستةمةكاني هةلبذاردن دةكرصنة سص بةشةوة:

1-      سيستةمي أصذةيي

2-      سيستةمي زؤرينة ياخود بازنةيي

3-      سيستةمي تصكةل كةوا هةولدةدات ئةم دوو سيستةمةي سةرةوة بة يةكةوة ببةستصتةوة بؤ ثأكردنةوةي كةموكوأيةكانيان.

جا لةبةر ئةوةي سيستةمي هةلبذاردن لة عصراقدا أصذةيي دةبصت دةبص لصرة بة كورتي ثصناسةي ئةم سيستةمة بكرصت.

سيستةمي أصذةيي ناوةكةي هةر بة خؤيةوةية واتة هةر لايةنصكي بة شدار لة هةلبذاردن بة طوصرةي أصذةي دةنطةكان كورسي ثةرلةماني بة دةست دصنصت. بؤ نمونة ئةطةر حيزبصك لة هةلبذاردني ثةرلةمانيدا 20% دةنطةكان بة دةست بصنصت ئةوا دةبص بة هةمان أصذةش كورسي ثةرلةماني ثص بدرصت ئةطةرضي جار واية ئةم أصذةية سةر ياخود كورت دةكات بة طوصرةي ئةو فؤرمة ماتماتيكيةي كةوا بة كاردصت بؤ دابةشكردني كورسي يةكان. ئةم فؤرمانة بة شصوةيةكي سةرةكي دةكرصنة دووبةش:

1-    بةرزترين أصذة(معدل) : لصرةدا ئةو دةنطانةي هةر حيزبصكو لايةنصك بة دةستي هصناوة دابةش دةكرصت بة سةر 1،2،3،4،...هتد بة طوصرةي ذمارةي كورسي يةكان وة هةرجارةي كورسي يةك دةدرصت بةو لايةنةي كةوا بةرزترين أصذةي هةية.ئةم ميتؤدة بة شصوةيةكي طشتي بة ميتؤدي dhondt ناسراوة. يةك لة كةمو كورتي يةكاني ئةم ميتؤدة ئةمةية كةوا دةنطة ماوةكان أةضاو ناكات.

2-    بةرزترين ماوة: لصرةدا كؤي هةمو دةنطة ساغة دراوةكان بة سةر ذمارةي هةمو كورسي يةكاني ثةرلةمان دابةش دةكرصت وة لةمةش أصذةيةكي هةلبذاردن دةردةضصت. ئينجا بة مةبةستي دابةشكردني كورسي يةكان بة سةر حيزبو لايةنةكاني بةشدار لة هةلبذاردندا ئةو دةنطة ساغانةي هةر لايةنصك بة دةستي هصناوة دابةش دةكرصت بة سةر ئةم أصذةيةدا وة دةر ئةنجامةكةي دةبصتة ذمارةي ئةم كورسي يانةي كةوا ئةم لايةنة لة ثةرلةمان دةستي دةكةوصت. ئةم مصتؤدةيان بة مصتؤدي Hare ناسراوة. يةكصك لة سودة طةورةكاني ئةم سيستةمة ئةوةية كةوا دةنطة ماوةكانيش أةضاو دةكات واتة كورسي بة سةر ئةم لايةنانةش دابةش دةكرصت كةوا بةرزترين ماوةيان هةية.

دةبص بلصين كةوا ئةم دوو ميتؤدة ضةند لقي تريشيان لص دةكةوصتةوة كة بريتين لة طؤأيني فؤرمة ماتماتي يةكة.

هةلبذاردنةكاني ثةرلةماني عصراق

عصراق بة دةرضوني ياساي بة أصوةبردني ياساي كاتي لة 8،3.2004 وة دةرضوني ضةندان بأيارو ياساي تري ثةيونديداردا ئةوا لة مصذوي ضةند هةزارسالةي خوصناوي خؤيدا يةكةم هةنطاوي بةرةر ذياني ديمكراسي نا ئةطةر بصتو باري ئاساييشي ئةم وولاتة لة داهاتو بة تايبةتي ثاش طةأانةوةي سةروةري بؤ عيراق أصطا بدات.

طرنطترين ئةم بأيارو ياسايانةي كةوا ثةيوةندي يان بة هةلبذاردنةوة لة عصراق هةية ئةمانةن:

1-      بأيارةكاني ئةنجومةني ئاسايشي ذمارة 1483، 1511، وة 1546

2-      ياساي كاتي بة أصوةبردني عصراق لة 8.3.2004

3-   ياساكاني دةسةلاتي هاوثةيماناني ثصشو ذمارة (91)ي 7.6.2004 لة سةر هصزة ضةكدارةكان لة عصراق، ياساي ذمارة (92) ي 31.5.2004 لة سةر ثصكهصناني لصذنةي هةلبذاردني سةربةخؤ لة عصراق، ياساي ذمارة (96) ي 15.6.2004 بة ناوي ياساي هةلبذاردن وة ياساي ذمارة (97) ي 15.6.2004 بة ناوي حيزبة سياسي و لايةنةكان.

وة ئةم لايةنانةي تا ئصستا بةشداربونة ياخود ئصستا بةشدارن يا ضاوةأوان دةكرصت بةشدار بن لة ثأؤسةي هةلبذاردن لة عصراق ئةمانةن:

1-                ئةنجومةني حوكمي أابردو

2-                دةسةلاتي كاتي هاوثةيماناني أابردو

3-                UN

4-                لصذنةي هةلبذاردني سةربةخؤ بؤ عصراق

5-                حكومةتي ئصستاي عصراق

6-                كؤمةلطاي نصو دةولةتي كةوا ضاوةأوان دةكرصت ضاودصري هةلبذاردنةكان بكات.

ياساي ذمارة 96 بة ناوي ياساي هةلبذاردن لة عصراق طرنطترين ياساية لة بارةيةوة. بة طوصرةي ئةم ياساية ثرنسيثة سةرةكي يةكاني سيستةمي هةلبذاردن لة عصراق ئةمانةن:

1-        هةلبذاردنةكاني ثةرلةماني دةبص أاستةوخؤو طشتي و نهصني بن: أاستةوخؤ واتة دةنطةر أاستةوخؤ دةنطدةدا بةو كانديدايةي كةوا دةيةوصت هةليبذصرصت وة طشتي واتة هةر هاوولاتي يةكي عصراقي كةوا مةرجة ياسايي يةكان ثأكاتةوة وةكو تةمةن بؤ نمونة بة بص أةضاوكردني أةطةزو ئايينو باري ئابوري بؤي هةية دنط بداتو خؤشي بثالصوص. بة ثص ئةم ياساية هةر كةسصك بتوانص بيسةلمصنص كةوا عصراقي ية ياخود دةتوانصت ببصتة عصراقي وة لة ثصش 31.12.1986 لة دايك بوبصت وة ئةمةش بص طومان عصراقي يةكاني هةندةرانيش دةطرصتةوة بؤي هةية دةنطبدات. نهصنيش ئةوة دةطةيةنصت كةوا هيض كةسصكو لايةنصك بؤي نةبصت بزانصت كص ضؤن دةنطص داوة تاكو دةنطةر بتوانص بة ئازادي دةنط بدات وة ترسي لة هيض لايةنصك نةبصت.

2-        سيستةمي هةلبذاردن أصذةيي دةبصت: سيستمي أصذةيي دةتوانرصت بطوترصت كةوا تةنها سيستةمي هةلبذاردني طونجاوة بؤ عصراق ضونكة عصراق وولاتصكي فرةنةتةوةيي و فرة مةزهةبي ية ضونكة ئةطةر بؤنمونة سيستةمةكة بازنةيي بواية ئةوا دةبواية عصراق دابةش بكرصت بةسةر 275 بازنةي هةلبذاردن وة زؤر بة زةحمةتي هيض يةكصك لة كةمايةتي ية بضوكةكان دةيتواني لة بازنةيةكي هةلبذاردنا زؤرينة بة دةست بصنصت. هةتا سةبارةت بة كورديش ئةوا لةوانةية بة سةدةها هةزار دةنطي كوردي بة فيأؤدةضو ضونكة ضوكة زياتر لة مليؤنصك كورد لة ناوضة عةرةب نشينةكان دةذين بةلام لة هيض شوصنصك زؤرينة ثصك ناهصنن بؤية دةنطةكانيان لةوانةية بة فيأؤ دةضو. ثةرلةماني عصراقو حكومةتةكةشي لةم حالةتةدا دةبونة مؤنؤثؤلي يةك ميللةت لة ناو عصراق جطة لةوةش كوا سيستةمكة بةربةرةكاني ذياني فرة حيزبي دةكرد وة لةوانةية تةنها يةك ياخود دوو حيزبي زةبةلاح دروست دةبو وة حيزبي بضوك زؤر بة زةحمةت بوني دةبو ضونكة هيواي بردنةوةي لة هةلبذاردندا زؤر كةم دةبو. بةلام سيستةمي أصذةيي وا دةكات كةوا ثةرلةماني عصراق ببصتة ئاوصنةي كؤمةلطاي عصراقي وة هةمو طروثو ضينو بؤضونةكان خؤيان تيا بدؤزنةوة وة حكومةتيش بؤي هةية هةردةم بريتي بصت لة كؤئاليسيؤنصك لة نصوان دوو حيزبو زياتر هةروةكو سويسراو بةلضيكا ضونكة لة ذصر سايةي سيستةمي أصذةييدا لة عصراق زةحمةتة هيض حيزبصك زؤرينةي أةها بة دةست بصنصت.

3-        ثةرلةماني عصراق ثصكدصت لة 275 ئةندام: ئةم خالةشيان لة لة مادةي 31 ياساي بةأصوةبردني كاتي ضةسثاوة وة لصرة ئةطةر بصتو دانيشتواني عصراق بة نزيكةي 26 مليؤن مةزةندة بكةين ئةوا نزيكةي هةر 95000 هةزار كةس لة دانيشتوان يةك ئةندامي ثةرلةمانيان بةر دةكةوصت كةوا ئةمةش أادةي مام ناوةندي ية لة جيهان. بؤ نمونة لة بةريتانيا بؤ نزيكةي هةر 90000 كةس كورسيةكة وة لة هؤلةندا نزيكةي 106000 كةس\كورسي.

4-        سةرتاثاي عصراق يةك ناوضةي هةلبذاردن يصكدةهصنصت: لة سيستةمي أصذةييدا هةردةم ناوضةكاني هةلبذاردن طةورةترن وةكو لة ذصر سيستةمي بازنةييدا كة تيايدا لة هةر بازنةيةك يةك كانديدا هةلدةبذيرص بةلام لة سيستةمي أصذةييدا لة هةرناوضةيةكي هةلبذاردن ضةند كانديدايةك بة ثص ي أصذةي دةنطةكان هةلدةبذصرصن بؤية دةبص ناوضةكةي هةلبذاردن طةورةتر بن بةلام بةدةطمةن أودةدات كةوا سةرتاثاي وولات لة يةك ناوضةي هةلبذاردن ثصك بصت ضونكة ئةم سيستةمة بة شصوةيةكي تايبةت لة بةرذةوةندي حيزبو لايةنة بضوكةكانة بة تايبةتي ئةو حبزبانةي كةوا نوصنةرايةتي كةمايةتي يةكان دةكةن ضونكة دةنطةكانيان بة فيأؤ ناأوات. بؤ نمونة ئة طةر عصراق دابةشكرابا بة سةر سص ناوضةي هةلبذاردن وة حيزبصكي بضوك لة هةر ناوضةيةكي هةلبذاردن 20000 دةنطي بة دةست بصناباية وة 25000 دةنط ثصويست باية بؤ وةرطرتني هةر كورسيةكي ثةرلةمان ئةوا ئةم حيزبة بضوكة لة طةل ئةوةش كةوا كؤي 60000 دةنطي هةبو بةلام هيض كورسي دةست نةدةكةوت ضونكة لة هةريةك لةم ناوضانة دةنطةكاني بة جيا بؤ دةذمصردرا. بةلام ئصستا كة سةرتاثاي عصراق يةك ناوضةي هةلبذاردن ثصكدةهصنصت ئةوا ئةم حيزبة بضوكة دةتوانصت دوو كورسي بة دةست بهصنصت وة 10000 دةنطيشي بؤ دةمصنصتةوة ضونكة لة هةرشوصنصكي عصراق دةنطصك وةرطرصت ئةوا لة طةل دةنطةكاني تر بؤي كؤدةكرصتةوة. ئةم سيستةمة بة تايبةتي لة بةرذةوةندي ئةم كةمايةتي ية ئاييني و نةتةوةيي ية بضوكانةية كةوا لة سةرتاثاي عصراق بلاوبونةتةوة. هؤيةكي تريش بؤ ضةسثاندني ئةم سيستةمة ئةوةية كةوا هةندص ناوضة لة ذصر أذصمي ثصشودا بةر شالاوي ثاكسازي ئصتني كةوتبون وة ثصكهاتةي ديمؤطرفيان طؤأا بو بة تايبةتي هةندص لة ناوضةكوردي يةكان كةوا خراونةتة سةر موسلو تكريتو ديالي. جا ئةطةر عصراق كرابواية ضةند ناوضةيةكي هةلبذاردن ئةوا طيروطرفت لة سةر ئةوة دروست دةبو ئةم ناوضانة بخرصنةة سةر ض ناوضةيةكي هةلبذاردن وة ئةطةر بخرابانة سةر ناوضة عةرةبي يةكان ئةوة دةنطصكي زؤري كورد بة فيأؤدةضو. مةبةستصكي تري زؤر طرنطي كردني عصراق بة يةك ناوضةي هةلبذاردن فراوانكردني نةخشةي حيزبي ية لة عصراق ضونكة ئةم سيستةمة هاني دروستبوني حيزبي زؤر دةدات.

5-        ميتؤدي دابةشكردني كورسي يةكان لة سةر بناغةي طةورةترين ماوة دةبصت وة فؤرملي Hare Quota بةكاردصت: بة طوصرةي ئةم مصتؤدة هةمو دةنطة ساغةكان (دةنطي ساغ هةمو ئةم دةنطانةن كةوا بة شصوةيةكي أصكوثصك دراون وة بة طوصرية ياساي هةلبذاردن) بة سةر ذمارةي كورسي يةكاني ثةرلةمان دابةش دةكرصن تاكو أصذةي هةلبذاردن بة دةست بصت. بؤ نمونة ئةطةر لة هةلبذاردنةكاني ثةرلةماني عصراق 7000000 دةنطي ساغ بة دةست بصت ئةوا ئةم ذمارةية دابةش دةكرصن بة سةر ذمارةي كورسي يةكاني ثةرلةماني عصراق واتة 275 كةوا ذمارةي 25454 لص دةردةضصت وة ئةم ذمارةية دةبصتة أصذةي هةلبذاردن واتة هةر لايةنصكو حيزبصكي بةشدار لة هةلبذاردنةكان ضةند جار ئةم أصذةيةي هةبص بة قةدةر ئةوةندة كورسي ثةرلةماني وةردةطرصت. بي نمونة داماننا حيزبي A 300000 دةنطي هصنا وة حيزبي B 250000 دةنطي هصنا وة حيزبي C 21000 دةنطي هصنا ئةوا هةريةك لةم ذمارانة بة سةر أصذةي هةلبذاردن دابةش دةكرصت وة لصرة ليستي A 11 كورسي بةردةكةوصت وة 20006 دةنطص بؤ دةمصنصتةوة وة ليستي B 9 كورسي بةردةكةوصت وة 20914 دةنطي بؤ دةمصنصتةوة وة ليستي C 8 كورسي وةردةطرصت وة 6368 دةنطي بؤ دةمصنصتةوة. صينجا ئةطةر هيض كورسي يةك مايةوة بة بص دابةش كردن ئةوا كورسي يةكان بة سةر طةورةترين ماوة دابةش دةكرصت وة بة أيز، بؤ نمونة ئةطةر دوو كورسي مايةوة ئةوا ليستي B يةكةم كورسي بةردةكةوصت ضونكة طةورةترين دةنطي ماوةي هةية وة كورسي دووةم بة بةر ليستي A دةكةوصت ضونكة دووةمين طةورةترين دةنطي ماوةي هةية.

 ئةم ميتؤدة بة عاديلانةترين ميتؤد دةذمصردرصت لة سيستةمي أصذةييدا ضونكة أادةي بة فيأؤداني دةنط تا ئةو ثةأي توانا كةم دةكاتةوة وة بؤية ئةم مصتؤدة بة تايبةتي لة بةرذةوةندي حيزبة بضوكةكانة كةوا لةوانةي دةنطي زؤر بصنن بةلام نةطاتة أادةي أصذةي هةلبذاردن.

 

6-        هيض كؤسثصك لة ثصش سيستةمي هةلبذاردن دانانرصت جطة لة كؤسثي سروشتي نةبصت: كؤسثي هةلبذاردن ئةم أصذةيةية كةوا دةبص هةر ليستصكي بةشدار بو لة هةلبذاردن بة دةستي بصنص تاكو بتوانصت هيض كورسي يةك لة ثةرلةمان وةرطرصت هةتا ئةطةر بصتو أصذةي هةلبذاردنيش بة دةست بصنصت وة ئةم كؤسثةش لة ئةسلدا بؤ ئةوة دانراوة تاكو حيزبة بضوكةكان وة بة تايبةتي ئةو حيزبانةي نوصنةرايةتي كةمايةتي ية ئاييني و نةتةوةيي يةكان دةكةن لة ثةرلةمان دورخرصنةوة هةروةكو لة توركيا بؤ نمونة أصذةي 10% وةكو كؤسث دانراوة كةوا بة تايبةتي دذ بةو حيزبانةية كةوا دةيانةوص نوصنةرايةتي ميللةتي كورد بكةن. جا لة حالةتي عصراقدا ضونكة ثةرلةماني عصراقي لة 275 كورسي ثصكدصت دةبص هةر لايةنصكو حيزبصك كةوا بةشداري لة هةلرذاردن بكات تةنها نزيكةي لة 36. 0%دةنطةكان بة دةست بصنصت ئةمش نزيكةي سي جار لة أصذةكةي توركيا كةمترة.لصرةدا داإأصذةراني ياساي هةلبذاردني عصراقي أةضاوي ثصكهاتةي ئاييني و ئصتني عصراقيان كردوة هةروةكو نمونةي سةركةوتوي ئةفريقياي خوارو كةوا هيض كؤسثصكي هةلبذاردني ني ية وة ئةميش ثصكهاتةيةكي دانيشتواني ئالؤزي هةية وةكو عصراق.

ئةم سيستةمي عصراق بة جؤرصكي زؤر تايبةت هاني دامةزراندني حيزبي جؤراوجؤر دةدات وة نةخشةي حيزبي لة عصراق بة جؤرصكي بةرضاو أةنطاو أةنط دةكات، بةلام لة بةرذةوةندي حيزبة طةورةكان ني ية ضونكة ئةم حيزبة بضوكانة ضةند زياتر بن ئةوةندة لة دةسةلاتو دةنطي حيزبة طةورةكان كةم دةكةنةوة ضونكة هةر ئايدؤلؤجيةيةكيان هةبصت ئةوا بة جؤرصك لة جؤرةكان ثرؤطرامي حيزبة طةورةكان شةق دةكةن وة بةشصك لة دةنطةكانيان بؤ خؤيان دادةبأن. ئةم دياردةية بة تايبةتي لة هةلبذاردنةكاني داهاتوي عصرقدا دةتوانرص بة دي بكرصت ضونكة زؤري دةنطةران حيزبةكان بة تةواوةتي ناناسن وة بؤيان هةية دةنط بدةنة هةر لايةنصك كةوا بتوانص بة شصوةيةكي كاريطةر ثأؤثاطةندةي هةلبذاردن ئةنجام بدات. سيستةمي هةبذاردني عصراق جارصكي تر دةيسةلمصنص كةوا سيستةمي هةلبذاردن دةتوانرص بكرصتة ئامرازصكي زؤر كاريطةر بؤ سياسةت كردن لة هةر وولاتصكدا.

7-        ليستي هةلبذاردن داخراو دةبصت: واتة دةنطةر دةنط دةداتة ليست نةك يةك لة ناوةكاني ناو ليستةكة مةطةر حالةتي ئةوةي لص دةرضص كةوا كةسصك وةكو تاكو كانديدا دصتة خوارةوة. بةلام لصرة داأصذةراني سيستةمةكة ثرينسيثصكي زؤر طرنطيان تيايا أصذ كردوة ئةميش ئةوةية كةوا دابةشكردني كورسي يةكاني ثةرلةمان بة سةر ليستة براوةكاندا بة أيز دةبصت واتة لة ناوي يةكةمةوة دةست ثصدةكات تاكو هةمو كورسي ية براوةكان بة سةر ليستةكةدا دابةش دةكرصت. نهصني ئةم ثرينسيثة ئةوةية كةوا أصطة لة حيزبو لايةنة بطيرص كةوا كورسي يةكان بة شصوةيةكي ناعاديلانة بة سةر كانديداكانا دةبةش بكةن. ضونكة ئةطةر نا حيزبصك دةيتواني خةلقاني لص هاتوو خؤشةويست لة ناو خةلق بخاتة سةرةوةي ليستةكة تاكو خةلق دةنطيان ثص بدةن بةلام دواي بردنةوةيان كورسي يةكان بة سةر كانديداي تر لة سةر بناغةي خصزاني و عةشيرةتي دابةش كةن ياخود هةر كورسي ثةرلةمان بفرؤشن بة خةلقاني دةولةمةند كةوا خةلق لةوانةية دةنطيان ثص نةدابان ئةطةر بيانزانيبا ئةوانة كورسي يةكان وةردةطرن. جطة لةوةش سيستةمةكةي هةلبذاردن أصطاي لةوة ش طرتوة كةوا ئةندامصكي ثةرلةمان لة لايةن حيزبةكةيةوة بتوانرصت بة يةكصكي تر بطوأدرصت ضونكة بة طوصرةي سيستةمةكة ئةندامي ثةرلةمان خاوةن كورسي يةكةية نةك حيزب وة ديسان لصرة ئةم سيستةمة أصطاي لة طةندةلي سياسي طرت.

8-        أصذةيةكي زؤر لة ئةنداماني ثةرلةمان دةبص بة ثص ي ئةم سيستةمة ئافرةت بن: عصراق بة شصوةيةكي طشتي كؤمةلطايةكي عةشايةري ية بؤية ئافرةت هةندص حيزبي ضةثي لص دةرضص زؤر بة زةحمةت لة ناو سةنتةرةكاني بأياري سياسيدا جصطاي دةبصتةوة. جا لصرة سيستةمي هةلبذاردني عصراق دةستثصشخةري كردوة وة أصذةي بوني ئافرةتي لة ثةرلةماني عصراقي بة لايةني كةمةوة بة 25% دياري كردوة كةوا أصذةيةكي زؤر بةرزة هةتا ئةطةر بةراوديش بكةين لة سيستةمة ديمكراسية زؤر ثصشكةتوةكان. بؤ نمونة أصذةي ئافرةت لة كؤنطرصسي ئةمريكي خؤي تةنها 3.14 %، بةريتانيا 9.17 %. ئةم أصذةية لة وولاتاني نيمضة ديمكراسي جيهاني سص يةم هةر زؤر لةمةش كةمترة ياخود هةر بوني ني ية وة بؤ نمونة توركيا 4. 4 %، لبنان 3.2 % وة ئيماراتي عةرةبي يةكطرتوو كوصت هةر سفر لة سةدا. ثدةضص ئةمريكي و بةريتاني يةكان ئةوةي ثةيوةندي بة ئافرةتةوة هةبصت لة دةرةوةي وولاتةكانيان ثصشكةوتو تر بن وةكو لة ناوةوةي وولات ضونكة أصذةي 25% ي ئافرةت لة ثةرلةماني عصراقي ثصشنياري ئةوانة كةضي هةروةكو دةيبينين أصذةي ئافرةت لة ثةرلةمانةكاني خؤيان زؤر لةم أصذةيةي عصراق كةمترة.

لة هةر لايةنصكةوة سةيري سيستةمي هةلبذاردني عصراقي بكةين وة لة طةل هةر سيستةمصكي تري هةلبذاردن لة جيهاندا بةراوردي بكةين دةبينين كةوا سيستةمصكي زؤر عاديلانة و واقيعانةية وة أةضاوي باري سيساسيو كؤمةلايةتي ثصكهاتةي ئاييني و ئصتني ئةم وولاتةي كردوة بؤية سيستةمي وا تةنها ضاوةأواني سةركةوتني لص دةكرصت.