 |
|
 |
|
|
|
|
|
نكؤلَيكردن لة بةعةرةبكردن، بة بةعسيكردن و رِاطوصزان لة قانووني بةرِصوةبردني عصراق لة قؤناغي طواستنةوةدا ... د. رِصبوار فةتاح |
|
|
بةشي دووةم به‌ڵگه‌نامه‌ی "قانوونی به‌ڕێوه‌بردنی عێراق له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا" به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزانی نه‌ك ته‌نیا شاردۆته‌وه، به‌ڵكو نكولی لێیان كردووه؛ رێی دابینكردووه بۆ هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و تاوانانه‌ی كه له‌م رووه‌وه تا ئێستا رژێمه‌كانی پێشوو به‌ئه‌نجامیان گه‌یاندوون؛ دڵنیاشی كردووه كه له داهاتوودا بتوانرێ تاوانی له‌مجۆره هه‌ر به‌رده‌وام بێ. له‌مه‌ش مه‌ترسیدارتر ئه‌وه‌یه كه ئه‌م كۆنسێپانه له به‌ڵگه‌نامه‌كه‌دا كراون به قانوون به مۆری كورد خۆیه‌وه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كه رهنگه تێگه‌یشتی تاوانه‌كان چاره‌سه‌ره‌كانیان له‌خۆدا حه‌شاردابێ، گه‌لی كورد هێشتا نه‌یتوانیوه له مه‌ودای ئه‌و تاوانانه تێبگا كه ده‌رحه‌قی كراون. ئه‌م نووسراوه توێژینه‌وه‌ی كۆنسێپته‌كانی به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان نیه، به‌ڵكو ده‌رخستنی بایه‌خیانه له كێشه چاره‌نووسسازه‌كانی گه‌لی كوردستاندا، كه ده‌بێ له قانوونی به‌ڕێوه‌بردنی عێراقدا حیسابیان بۆ بكرێ. كۆنسپتی به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان، سێ كۆنسێپتی له‌یه‌ك دانه‌بڕاون، كه بوونه‌ته ناسنامه‌ی كورد و كوردستانێتی. نكولیكردن له‌م ناسنامه گرنگه‌ی گه‌لی كوردستان، به بڕوای من، هه‌ڕه‌مه‌كی نه‌هاتووه‌ته زمان له "قانوونی به‌ڕێوه‌بردنی عێراق له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا"، به‌ڵكو توێژراوه‌ته‌وه و پلانی بۆ كراوه. هه‌رچه‌نده به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان تاوان بوون به‌رانبه‌ر به كورد كراون، به‌ڵام ئێستا بوونه‌ته مافی كورد، كه ده‌توانێ داهاتوویه‌كی گه‌شداریان له‌سه‌ر بنیات بنێ. جا بۆیه وه‌ك ماف ناویان ده‌به‌م، كه ناكرێ له گه‌لی كوردستان داببڕێن. جێی سه‌رسوڕمانیش نیه كه عه‌ره‌بی ره‌گه‌زپه‌رست ده‌یه‌وی ئه‌م مافانه له كورد دابماڵێ، و لاف لێبدا كه كورد هیچ تاوانێك به‌رانبه‌ری نه‌كراوه كه به "تاوانی دژی مروڤایه‌تی" بناسرێ. سێ كۆنسێپتی به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان، كه پێكه‌وه ناویان هاتووه، ده‌كرێ به زۆر شێواز بناسێنرێن؛ به‌ڵام ده‌شكرێ هه‌موویان له فه‌لسه‌فه‌ی به‌عه‌ره‌بكردنی هاوچه‌رخدا كۆبكرێنه‌وه. ئه‌میش بزووتنه‌وه‌یه‌كی فیكری و پراكتیكی عه‌ره‌بی ره‌گه‌زپه‌رستانه‌یه كه بۆ جه‌نه‌سایدی كورد ده‌كارێ. به‌پێی ئه‌م پێناسه‌یه، زۆر تاوان ده‌بن به به‌شێك له كونسێپتی به‌عه‌ره‌بكردن، وه‌ك، جه‌نه‌سایدی ئه‌نفال، گازكردنی هه‌ڵه‌بجه، رووخاندنی دێ و شاره‌كانی كوردستان، راگوێزان و ده‌ركردنی كورده‌كان، جه‌نه‌سایدی فه‌یلیه‌كان و به‌رزانیه‌كان و چه‌ندین تاوانی تر. تاوانی جه‌نه‌سایدی كورد و كوردستان به قۆناغی جودادا تێپه‌ڕیووه، به‌ڵام له گشت قۆناغه‌كانیدا یه‌ك ئامانجی بووه. به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان له كۆنسێپت و كامپه‌ینی جه‌نه‌سایدی ئه‌نفال كۆنترن. ده‌كرێ ئه‌نفال به قۆناغێكی چڕتر له به‌عه‌ره‌بكردن بناسرێ. به‌عه‌ره‌بكردن كۆنسێپتێكی نوی نیه. پێشتر ئیسلام به‌عه‌ره‌بكردنی كورد و كوردستانی به‌رجه‌سته‌كردووه. تا راده‌یه‌كی زۆر ئیسلام سه‌ركه‌وتوو بووه له بچووككردنه‌وه‌ی كورد و كوردستان و به‌كارهێنانی تواناكان، ده‌رامه‌ته‌كان و سامانی گه‌لی كوردستان له خزمه‌تی به‌عه‌ره‌بكردندا. كوردیش تا ئاكارێك توانیبووی خۆی له ئیسلام بپارێزێ، وه‌ك گه‌لێكی كاریگه‌ر بمێنێته‌وه. به‌ڵام كه به‌عسیزم جێی ئیسلامی گرته‌وه، مافی كوژاندنه‌وه‌ی پێناسه‌ی كورد و كوردستانێتی كرد به یه‌كێك له بنه‌ماكانی به‌عه‌ره‌بكردن. ئیسلام و به‌عسیزم ناوه‌رۆكیان یه‌كه، هه‌رچه‌ند له دوو سه‌رده‌می جودادا هاتوونه‌ته بوونه‌وه. ئیسلام فه‌لسه‌فه‌ی عه‌ره‌ب بووه كه له میژووی نوێدا به به‌عسیزم جێی گیرایه‌وه. به‌عسیزم، سه‌رباری داهێنانی نوێتر، ره‌گی له فیكری عه‌ره‌بی-ئیسلامیشدا داكوتاوه. ئه‌و رێ فیكری و پركتیكیانه له فه‌لسه‌فه‌ی عه‌ره‌بی-ئیسلامیدا ده‌دۆزێته‌وه و به‌رجه‌سته ده‌كا كه كاریگه‌رن له جه‌نه‌سایدی كورددا و و پاسه‌واری ده‌كه‌ن. بۆ نموونه به‌عس كۆنسێپتی ئیسلامی "ئه‌نفال"ی بووژاندووه‌ته‌وه بۆ كوژاندنه‌وه‌ی ناسنامه‌ی كورد. هه‌ڵبه‌ت به‌عسی عه‌ره‌بی بینا له‌سه‌ر ئه‌و رووداوه مێژوویانه ده‌كا كه عه‌ره‌ب تێیاندا زاڵ و سه‌ركه‌وتوو بوون، وه‌ک ئه‌نفال و قادسیه. ئه‌م تاوانانه به‌نهێنی نه‌كراون. به‌عسی عه‌ره‌بی كۆنسێپت و كامپه‌ینی تاوانه‌كانی نه‌شاردووه‌ته‌وه، به‌ڵكو هه‌م پیاده‌ی كردوون و هه‌م له‌رێی ده‌ستگاكانیه‌وه ئاشكرای كردوون. كه‌واته ئه‌م تاوانانه هه‌م جه‌نگێكی زه‌مینی بووه و هه‌م جه‌نگێكی سایكۆلۆجی. ئامانجی ته‌نیا له نێوبردنی ته‌نی (فیزیكی) نه‌بووه، به‌ڵكو سوككردن و لووتشكاندنی گه‌لانی تریشی بووه. له كامپه‌نی ئه‌نفالدا، بۆ نموونه، ئامانج كوردقڕان (بنه‌بڕی گه‌لی كورد) ، كورده‌واریقڕان (سڕینه‌وه‌ی كلتوور، سرووشت، گوزه‌ران و زمانی كورد) ، كوردایه‌تیقڕان (پووچكردنه‌وه‌ی بیری نه‌ته‌وه‌یی كورد) و كوردستانقڕان (به عه‌ره‌بكردنی نیشتمانی گه‌لی كورد) بووه. ئه‌مه‌ش رهنگه ره‌گی له ئه‌قڵیه‌تێكی عه‌ره‌بی خێڵه‌كیدا بدۆزرێته‌وه، كه هه‌رده‌م ده‌یه‌وێ خێڵه‌كه‌ی خۆی ببێ به خێڵی زاڵ-نێر. ئیسلام عه‌ره‌بی به‌دوی له دۆرگه‌ی عه‌ره‌بیه‌وه هێنایه ده‌ره‌وه و ئێمپڕاتۆره‌تی عه‌ره‌بی-ئیسلامی پێ بنیات نا. له مێژووی نوێدا، به‌عسیزم خۆی به فكری پانعه‌ره‌بی ده‌بینێ، جێی ئیسلام ده‌گرێته‌وه، ده‌یه‌وێ گه‌له‌كانی ده‌وروپشت جه‌نه‌ساید بكا و عه‌ره‌بیش له‌ژێر خۆیدا كۆبكاته‌وه. بۆیه به‌عسیزم هه‌م دژی عه‌ره‌ب و هه‌م دژی گه‌له‌كانی تر بووه. جه‌نه‌سایدی كورد (ئه‌نفال) ، جه‌نگی ئێران (قادسیه‌ی سه‌دام) و داگیركرنی كوێتش به‌شێك بوون له لایه‌نه پراكتیكیه‌كانی به‌عسیزم. كۆنسێپتی "راگوێزان" ده‌كرێ وه‌ك پراكتیزه‌كردنی به‌عه‌ره‌بكردن ببینرێ، كه رهنگه داهێنانی به‌عسیزم نه‌بێ، چونكه پێشتر ئیسلام، فارس و توركیش دژی كورد پیاده‌یان كردووه. جگه له "راگوێزان" كۆنسێپتی تریش هه‌ن، كه به‌شێكن له به‌عه‌ره‌بكردن، وه‌ك یاریكردن به سنووری ستانه‌كانی كوردستان (پارێزگاكان) ، كه به ئامانجی كه‌مكردنه‌وه‌ی ژماره‌ی كورد له ستانێكی وه‌ك كه‌ركوكدا پیاده‌كراون. ده‌ركردنی فه‌یلیه‌كان، داگیركردنی موڵكوماڵیان و بێناسنامه‌كردنیان كۆنسێپتێكی تره. "راگوێزان" زۆر لایه‌نی هه‌بووه. رووخاندنی گوند و شاره كوردستانیه‌کان و راگوێزانیان بۆ "موجه‌مه‌عی سه‌كه‌نی" لایه‌نێك بووه. ده‌ركردنی كورد و جێگرتنه‌وه‌یان به عه‌ره‌ب له كوردستاندا، لایه‌نێكی تر بووه، كه ده‌كرێ هه‌م به‌عه‌ره‌بكردن و هه‌م به‌به‌عسیكردن ببینرێ. خاكی كوردستان كراوه به عه‌ره‌ب و به‌عس پشتگیری بۆ رژێمه‌كه‌ی خۆی په‌یداكردووه له ناو عه‌ره‌به‌كاندا به به‌خشینی ئیمتیاز پێیان. جا با ئه‌و ئیمتیازانه خوێن و موڵكوماڵی كورد بووبێ. عه‌ره‌ب ئه‌مه‌ی وه‌ك به‌شێك له تاڵانی جه‌نگ دیووه، كه به عه‌ره‌بی-ئیسلامی نامۆ نیه و حه‌ڵاڵه. به‌مه عه‌ره‌ب به‌شێكه له تاوانی به‌عه‌ره‌بكردن و ناكرێ لێی داببڕێن. له پیاده‌كردنی ئه‌م سێ كۆنسێپته‌دا كورد زه‌ره‌رمه‌ند بووه و عه‌ره‌بیش كه‌ڵكوه‌رگر. سه‌دان هه‌زار خێزانی كورد ده‌ركراون و له‌نێوبراون و عه‌ره‌ب جێی گرتوونه‌ته‌وه. كورده‌كان ته‌نیا زه‌ره‌ری ماڵیان لێنه‌كه‌وتووه. كاریگه‌ی سایكۆلۆجی له‌سه‌ر خێزانه‌كان هێجگار زۆره و رهنگه هه‌رگیز نه‌زانرێ. ئه‌وه‌ی ده‌زانرێ ئه‌وه‌یه كه ئه‌م خێزانانه له ماڵوحاڵێك ده‌ركراون كه، به‌لانی كه‌مه‌وه، چه‌ندین نه‌وه تێیدا ژیاون. ئایا كاریگه‌ری ئه‌م هه‌ڵكه‌ندنه چی ده‌بێ له‌سه‌ر خێزانه‌كان و كۆمه‌ڵگه‌كان؟ له‌م پیاده‌كردنی ئه‌م تاوانانه‌دا عه‌ره‌ب بێتاوان نیه. جا بۆیه كورد نابێ ده‌ست له مافی خۆی هه‌ڵبگرێ. وه‌ك چۆن ئه‌ڵمانیا داوای لێبووردن له گه‌لی جووله‌که ده‌كا بۆ پیاده‌كردنی جه‌نه‌سایدی هه‌ڵه‌كۆز، كوردیش ده‌بێ داوای له‌مجۆره‌ی له عه‌ره‌ب هه‌بێ. كورد و عه‌ره‌ب ناتوانن پێكه‌وه بژین، گه‌ر عه‌ره‌ب ددان به‌و تاوانانه‌دا نه‌نێ كه ده‌رحه‌ق به كورد كردوونی. ده‌بێ به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان (وه‌ك به‌شێك له جه‌نه‌سایدی كورد) بكرێن به قانوون له هه‌موو ده‌ستوورێكی عێراقدا و پێوانه‌ی به‌ربه‌ست دابنرێن بۆ دووباره‌نه‌بوونه‌وه‌یان. كورد ده‌بێ به‌خشنده بێ، به هه‌مان ئه‌قڵیه‌تی عه‌ره‌بی خێڵه‌كی بیر له تۆڵه‌كردن نه‌كاته‌وه، به‌ڵام نابێ كه‌مته‌رخه‌م بێ، كه رهنگه نه‌وه‌كانی داهاتوو باجه‌كه‌ی بده‌ن. گه‌ر عه‌ره‌ب ددان به‌و تاوانانه‌دا نه‌نێ كه به‌رانبه‌ر كورد كردوونی و تاوانباره‌كان دیای نه‌كرێن و سزا نه‌درێن، ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێ كه عه‌ره‌ب به‌دنیازه و خۆی مه‌ڵاسداوه بۆ دووباره‌كردنه‌وه‌یان. گه‌ر كورد هاوبه‌شی عه‌ره‌به له عێراقدا، حكومه‌تی عێراق ده‌بێ یارمه‌تی كورد بدا بۆ كردنی جه‌نه‌سایدی كورد به بڕیاری نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، و لایه‌نی نێونه‌ته‌وه‌ی به‌شداربكا تا ئه‌و تاوانانه روونه‌ده‌نه‌وه. ده‌بێ له عێراقدا و به ده‌رامه‌تی عێراق مه‌ڵبه‌ندی توێژینه‌وه‌ی جه‌نه‌سایدی كورد دابمه‌زرێ بۆ تێگه‌یشتن له فیكری گه‌نده‌ڵی به‌عسی عه‌ره‌بی. حزبه كوردیه‌كان له‌وه ده‌چێ له عه‌ره‌ب به‌خورتتر بن له دامه‌زراندنه‌وه‌ی عێراقدا به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ مه‌رجێكیان هه‌بێ. ئه‌مانه تاوانن دژی مرۆڤایه‌تی و لێخوشبوونیان نیه. ئه‌وانه‌ی توانیبێتیان ئه‌م تاوانانه بخه‌نه‌مل، ده‌توانن دووباره‌شی بكه‌نه‌وه. ئایا چۆن كورد دڵنیا بێ كه ئه‌م تاوانانه له عێراقی داهاتوودا دووباره ناكرێنه‌وه؟ جا بۆیه "قانوونی به‌ڕێوه‌بردنی عێراق له قۆناغی گواستنه‌وه‌دا" سه‌باره‌ت به‌م سێ كۆنسێپته چه‌ندین پرسیار له خۆی ده‌گری. ئایا ئه‌م به‌ڵگه‌نامه‌یه به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزانی نه‌شاردۆته‌وه؟ بۆچی به‌ربه‌ستكردنی به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان له به‌ڵگه‌نامه‌كه‌دا نه‌كراوه به قانوون؟ ئایا كورد ده‌بێ هه‌روا به‌ساویلكه‌یی، هه‌روه‌ك هیچیش له نێوان كورد و عه‌ره‌بدا رووی نه‌دابێ، ده‌ستبه‌رداری به‌عه‌ره‌بكردن، به‌به‌عسیكردن و راگوێزان ببێ؟ بۆ وه‌ڵامی ئه‌م پرسیارانه، به‌شی سێیه‌م له هه‌فته‌نامه‌ی هاوڵاتی ژماره 168، 7ی نیسانی 2004 دا بخوێننه‌وه - سووپاس. دكتۆر رێبوار فه‌تاح دارێكته‌ری تۆڕی ئینته‌رنێتی كوردیش میدیایه. Rebwar@ikurd. com به‌شی یه‌كه‌م له هه‌فته‌نامه‌ی هاوڵاتی ژماره 166، 24 مارتی 2004 دا بڵاوكراوه‌ته‌وه: http://www. hawlati. com/pdf/2001-166_2. pdf یان له كوردستان نێتدا: http://www. kurdistannet. us/3-2004/proseidarshtn. html كورته‌یه‌كی به‌شی دووه‌م له هه‌فته‌نامه‌ی هاوڵاتی ژماره 167، 31 مارتی 2004 دا بڵاوكراوه‌ته‌وه: |
||