ئيختيساب: ضةكيكي كوشندة لة جةنطدا¹ ... وةرطيراني لة ئينطليزيةوة: كةذال حةمة رةشيد

kazhalh@yahoo.com  

  •  لة دارفوري رؤذئاواي سودان كضاني خوار تةمةني 8 سال بةشيوةيةكي رؤتيني ئيختيساب دةكرين.
  • ذنيك وةسفي ئةو مةينةتية دةكات لة كاتي هيرشي (ئيختيسابي بة كؤمةلدا) بؤيان كة هةنديكيان منال بوون.
  • ذناني دووطيان ناضار دةكران بة بةجيهيشتني كؤرثةكانيان كة لة ئةنجامي ئيختيسابكردنيانةوة لة دايك ببون.
  • جةنجةويد هيرشي سيكسي كردوةتة سةر ذنان لة هةموو تةمةنةكان و  تةنانةت ذناني دووطيانيش .

كاتيك دادطاي نيو دةولةتي لة (Hague) ئاماذةي كرد بة (دةست دريذي سيكسي-ئيختيساب) وةك تاوانيكي جةنط لة ئةفريقا ووتي " ئةمة ئةو قوربانيانةية كة واي دةبيننةوة كة حوكمي كوشتنيان بةسةردا براوة. "

 (Stephen Lewis) نمايندةي نةتةوة يةكطرتوةكان سةبارةت بة (HIV\AIDS) لة ئةفريقا دةليت: " ئيختيساب واي ليهاتوة نةك تةنها تاوانيكي جةنطة ، بةلكو هةلبذاردةي تاوانةكانة. " ئةو كةسانةي كة تاواني ئيختيساب ئةنجام دةدةن خؤيان دةيانزاني كة نةخؤشي ئايدزيان هةية بؤية ئةم تاوانة دةبيت بةشيوةيةكي جياوازو تايبةت سةير كريت .

لة رواندا ، جمهوريةتي ديمؤكراتي كؤنغؤ ، سيراليؤن ، هةروةها وولاتاني تري ئةفريقي سةدان هةزار ذن ئيختيساب كراون بةشيوةيةكي ريطةبؤخؤشكراو لةلايةن ثياوانيكةوة كة زؤر بةدلنياييةوة دةيانزاني كة هةلطري (HIV) ² كة دةبيتة هؤي نةخؤشي ئايدز .

كؤمةلةي خيرخوازي واي هةلسةنطاندوة كة زياتر لة 1\3ي ئيختيسابضيةكان كة بةشداريان لة جينؤسايدكردني رةواندا دا كردوة خؤيان بةو ظايرؤسة توش ببون .

هةرضةندة ئغتصاب خؤي وةك تاوانيكي جةنط ئاماذةي ثيكراوة لةلايةن "دادطاي جنائي نيو دةولةتي " لة (Hague) لةسالي 1996 دا كةضي هيشتا ماددةيةكي ياسايي وابةستة لةبةرامبةر بلاوكردنةوةي عمدي نةخؤشي كوشندةي ئايدزدا ني ية.

 (Lewis Former) نيردراوي كةنةددي نةتةوةيةكطرتوةكان كة ئةم هةفتةية دةنيردريتةوة بؤ ئةفريقا بؤ ضاوطيرانةوة بة ثرؤسةي ضارةسةركردني ئايدزدا دةليت: " قوربانيةكاني ئيختيساب لة ئةفريقا بةزؤري لة ناوضة فةقير نشينةكاندان كة هةلهاتن و  دةربازبونيان زؤر قورسة ضونكة لةناوضةكاني جةنط دا دةذين . كاتيكيش توش دةبن بة نةخؤشيةكةش لة راستيدا هيض شانسيان نية لة طةيشتني يارمةتي ثييان، بؤية سةرئةنجام ئةوانة دةمرن.

ريكخراوي ليبوردني نيودةولةتي دةليت: لة دارفوري رؤذئاواي سودان كضاني خوار تةمةني 8 سالان بةشيوةيةكي رؤتيني ئغتصاب دةكرين و وةك كؤيلةيةك فشاريان بؤ دةهينريت بؤ مةرامي سيكسي لةلايةن جةنجةويدو ميليشيا عةرةبةكانةوة لة كةمثيني هةلمةتي ثاككردنةوةي نةذاديدا كة وا باوة لةلايةن حكومةتي سودانةوة ثشتيواني ليكراوة . حكومةتي سودان داني بةوةدا نةدة نا كة ثشتيواني ميليشيا عةرةبةكاني كردبي لةشةري خؤيدا دذي نةيارةكاني لة دارفور كاتيك شوانكارة عةرةبةكان و جوتيارة رةش ثيستةكان هاواري نارةزايةتيان لةدذي بةرزكردبوةوة بةدريذايي ضةند سال.

يةكيك لة ذنة رزطاربوة دارفوريةكان لةليكؤلينةوةيةكي ئةمنستيدا دةليت: جةنجةويد ئةذنؤي هةنديك لةذنان و كضاني شكاندبوو تا ريطةي هةلهاتنيان لي بطريت. هةرضةندة ثياوان ذمارةي طةورةي ئةو تاوانانة ثيك دةهينن بةلام ئةمنستي دةليت : " ضةندين راثؤرت طوزارشت لةوة دةكةن كة ذناني طؤراني بيذي جةنجةويد كة ناسراون بة (Hakama) كة ثةيوةنديان كردوة بة ميليشياكانةوة لة دةوراني هيرش و  ئيختيسابةكاندا هاندةريان بون و ئةوثةري سوكايةتي و بي حورمةتيان بة قوربانيةكان دةكرد لةطةل تانةو تةشةر دان بة نةذادو رةضةلةكيان.

بةهؤي ئةو عةيب و عارو سةرشؤرية كؤمةلايةتي يةي كة وابةستةية بة ئيختيسابةوة ئةمنستي ضةندين قورباني تري ليست كردوةتة سةر ذمارةي تاوانةكان كاتيك كة قوربانيةكان ناويرن ئارام و تةحةموليان بشكينن سةبارةت بةو هيرشة سيكسيانة بؤ سةريان.

بةلام سةدةهاي تر داستاني دل تةزين دةطيرنةوة لة بارةي بةسةرهاتةكانيان كة تةنها بريتي نةبوة لة ئيختيساب كردن بةلكو هةروةها ئةشكةنجة دان و كوشتني ئةنداماني خيزانةكانيان لةلايةن ميليشيا عةرةبةكانةوة. هةنديك لةو ذنانة دةلين كة ثياوة سثي ثيستةكاني ناو ميليشياكان ثييان ووتوين كة ئيوة بة تايبةتي مةبةستن ضونكة رةش ثيستن .

راثؤتي رؤذي دووشةممةي ئةمنستي دةليت : ئةم جةوة ترسناك و زؤر درندانةية لةلايةن تةواوي طروثةكاني ناو دارفورةوة وا نيشان دراوةكة نموونةو شيوةي سزا دان بيت بؤ ئةو دانيشتوانةي كة لة دذي حكومةتي مةركةزي راوةستاون. هةروةها راثؤرتةكة دةليت كة جةنحةويد هيرشي سيكسي كردوةتة سةر ذنان لة هةموو تةمةنةكان و تةنانةت ذناني دوطيانيش.

 ذنيك لة دآي (Garsila) دةليت: "من لةطةل ذنيكي تردابووم كة ناوي (ئةزيزة) ة بوو تةمةني 18 سال بوو ئةو دةردي دلي خؤي بؤ هةلرشتم ئةو شةوة كة رفيندرابووين. " ئةو دووطيان بوو دواتريش كؤرثةكةيان كووشت ضونكة دةيان ووت " منالةكةي لة دوذمنانة. "

يةكيكي تر شايةدي ئةوةي دةدا كة ذنان بة كوشتني كؤرثةكانيان بةثيش ضاوي خؤيانةوة ، سزا دةدران كاتيك دةيانوويست هةلبين . هةنديك ذن دةيانووت كة بة ليداني زؤر تووند كة مةبةست قاض شكاندنيان بوو ريطةيان ليطيراوة هةلبين.

يةكيكي تر لةو قوربانياينة وةسفي ئةو مةينةتية دةكةن لة كاتي هيرشي (سيكسي بة كؤمةل) دا بؤيان كة هةنديكيان منال بوون.

ذنيك لة دآي (Silaya) كة لةطةل 8 كض و ذني تردا طيرابوون دةطيريتةوة: ثاش 6 رؤذ هةنديك لة كضةكان بةرةللا كران ، بةلام ئةوانةي تر كة لة 8 سال منالتر بوون لةوآ دةست بةسةربوون. 5-6 ثياو يةك لةدواي يةك هةموو شةو ئيمةيان ئيختيساب دةكرد لة ماوةي 1 سةعات دا لةو 6 رؤذةدا.

ئةمنستي ناوي 50 ذن و منالي دابوو كة لةو كاتةوةي رفيندرابوون بي سةرو شوين بوون بةبي هيض زانياريةك لة بارةيانةوة. هةروةها ئةمنستي دةليت : ئيختيسابةكان بةزؤري بةدواي هيرشي شةرةكاندا هاتوة لة ديهاتةكاني دارفور ضونكة ذنان بة ئاساني دةستيان بةسةردا دةطيرا لةلايةن جةنجةويدةوة .

ذنان لة دارفور بة ئاساني دةستيان بةسةردا دةطيرا بؤ بي حورمةتي ثيكردنيان ، وة ذنان ئاسانتر دةست بةسةر دةبوون لةو زةمينة ضةكداري و جةنطيةدا ، ضونكة ئةوة ذنانن بةرثرسيارن لة سةر ثةرشتي كردني منالان و ئةنداماني تري خيزان . ذنان خزمةتضي سةرةكي خيزانن كةوايان ليكراوة لةبارتربن بؤ برينداربوون و هيرش كردنة سةريان لة كاتي هيرشة جةنطيةكاندا. ذنان بؤية بةزؤري يةكةم هيرشيان كراوةتة سةر لةكاتي هيرشة جةنطيةكاندا ضونكة ئةوان نزيك ترن لة ناو ديهاتةكان لةبةراورد بة ثياوان كة زياتر مةيلي كؤبوونةوة لة جيطاي دورتر لة ئاوايي و ديكان دةكةن.

 راثؤرتةكةي ئةمنستي دةليت بةهؤي بةردةوامي ئةو سوكايةتي و بي حورمةتيانة لةو ناوضةيةدا ذنان ضةند قات زياتر لة ثياوان لةذير ضاوديريدان لةنيو ديهاتيةكان و هةروةها لة نيو ثةنا بةراندا. هةروةها راثؤرتةكة دةليت ذنان هيرشيان كراوةتةسةرو ئيختيساب كراون لةكاتي قةتل و عامكردني ديهاتةكان و كةمثةكان و ئةو كاتانةي كة بةشوين جيطايةكدا دةطةران تيا بحةوينةوة.

هةنديك لةو ذنانةي كة لةدذي ئةو سوكايةتيانة قسةيان كردبوو لةماوةي سةردانةكاني كةساني بياني سةر بة UN نةتةوة يةكطرتوةكان يان كارطيري حكومةت ، لةلايةن جةنجةويدةوة دةكوذران يان دةطيران و نةفي دةكران لةلايةن هيزةكاني ئةمني قةومي يان لةلايةن مخابراتي عةسكةريةوة.

خةلكي راطويزراو رةوانةي جيطايةك كراون كة بؤخؤي زيندانيكي واقعيةو مافي ئازادي و هةرضالاكيةكيان لي زةوت كراوة. ئةم بيحورمةتيانة لةدذي خةلكي مةددةني تةنها شكاندن و لةذير ثيناني مافة نيو نةتةوةييةكاني مرؤظ ني ية ، بةلكو هةولدانة بؤ قيزةونكردن و داروخاندني ذيرخاني كؤمةلايةتي ئةو كؤمةلطايانة. راثؤرتةكةي ئةمنستي ئيشارةتي بة ئةنجامطيري دةورةيةكي دريذخايةني ئيختيساب داوة لة دارفور لةوانة راطويزاني زؤرينةي قوربانيةكان و ناضاركردني ذناني دووطيان بةبةجيهيشتني كؤرثةكانيان كة لة ئةنجامي ئيختيسابكردنيانةوة لةدايك ببون.

هةروةها دةليت سوكايةتي و ضةوسانةوةي ئةو ذنانة دةرواتة ئةوثةري مةسةلةي واقعي ئيختيسابيش. بةبرواي هةنديك دةيانووت دووطيان بوون تةنها لة ئةنجامي سيكسي خوازراوةوة بووة، ئةمة لة دذايةتي ذناني دووطياندا كة دةيانزاني ئيختيسابكراون. تةنانةت ئةوانةش كة دووطيان نةبوون لةلايةن خيزان و ميردةكانيانةوة حاشايانليكراوة.

هةرضةندة هةلي دةست راطةيشتن بة دةرمان و سةرثةرشتي ثزيشكي كة دةبي بةو ذنانة بطات كة تووشي HIV بوون يان لةبرينداربووني توندي ئيختيسابكردن دةنالينن، بةشيوةيةكي زؤر بي بايةخ و  ثوضة. ئةمنستي بة كؤمةلطاي نيو دةولةتي ووتوة كة سةرثةرشتي و  خواردن، ئاوو، جيطةي حةوانةوة ئامادة بكات بؤ يان .

دارفور بةردةوام خراثترين و  طةورةترين قةيراني ئينسانية كة هةزاران كةس بي نان و  ئاون و  هةزاراني تر بةتايبةتي كؤرثةي تازة لةدايكبوو و منالاني تر رؤذانة دةمرن بةهؤي تووش بوونيان بة نةخؤشي. هةروةها راثؤرتةكةي ئةمنستي دةليت : ثيشبينيةكان بؤ ثيشطرتن و  بة دادطاداني ريذةي بةرفراواني ئيختيساب لة دارفور ضاوةروان نةكراوة. " لةمبارةيةوة تةنانةت يةك كةسيش لة جةنجةويدةكان يان هيزة ضةكدارةكان سزا نةدراون لة بةرامبةر ئةنجامداني ئةو هةمووئيختيساب و  رفاندنانة . "

لة جمهوريةتي ديمؤكراتي كؤنغؤدا بةهةمانشيوة دلةراوكي و  بةدطوماني زؤر بلاوة سةبارةت بةو دةسةلاتدارانةي كة خؤيان خولياو ئالودةي ئيختيسابن و  لةطةل ئةوةشدا بايةخ نادريت بة راثؤرت و  دادطايي كردني ئةو تاوانبارانة.

كارطيريكي بةرثرسيار لة سةرثةرشتي و  ضاوديريكردني ذنان و  منالان دةليت: لة 60 كةيس كة راثؤرت كرابوون لة ماوةي ساليك دا تةنها دوانيان 2 طةيشت بة ئؤفيسي دادطاي طشتي و  دةدريت بةسةنتةري مافة نيو نةتةوةييةكاني مرؤظ و ضالاكي ديموكراتي لة مؤنتريال . هةروةها طروثة مرؤظ دؤستةكان دةلين "ئةوانة ئةو قوربانية بيتاوانانةن كة بؤ دريذايي ذيانيان بة قورس ترين ئازارةوة دةنالينن تامردن. " ريكخراوي مافةكاني ذنان كة روخسةتي ضونة ناوةوة و  كاركردن و  يارمةتي داني ثزيشكي هةية نيشانيدا كة 67% لة كؤي 000 ، 250 ذن كة ئيختيسابكراون و  ئيستا ماونةتةوةو تووش بوون بة (HIV) . ئةو طروثة دةليت ئةو شالاوي ئيختيسابكردنانة بوونةتة ماشيني بلاوكردنةوةي (HIV) .

 

تيبيني:

  1. ئةم بابةتة لة لايةن (Olivia Ward) نوسراوةو لةرؤذنامةي (Toronto Star) كة لة تؤرؤنتؤ دةردةضيت بلاوكراوةتةوة.
  2.  (HIV) : Human Immunodeficiency Virus ، مرض ظعف مناعة المكتسبة ايدز .

 

info@kurdistannet.org

ضاثيكة

كاتي بلآوكردنةوة 

www.kurdistannet.org

Hit Counter