سيستةمي ثارلةمانيي نيوزيلاند .... نووسين و وةرطصرِان: ...  عةبدولواحيدي خةندةرِةش

 

15-09-2003 12:01

12-09-2003

سيستةمي كار و شصوةي بةرِصوةبةري لة ثارلةماني نيوزيلاند دا هةر هةمان شصوةية كة لة ثارلةماني بريتانيا دا باوة. بريتانيا و نيوزيلاند و زؤر لةو ولاَتانةي كة سةردةمصك موستةعمةرةي بريتانيا بوون ئصستاش جؤرة سيستةمصكي ثارلةماني رةضاودةكةن كة بة سيستةمي وصست منستةر (Westminster) ناسراوة. ئةم ناوةش لة ناوي ئةو كؤشكةوة هاتووة كة لة شاري لةندةنة و ئةنداماني ثارلةماني بريتانيا لةوصدا كؤدةبنةوة.

ثارلةماني نيوزيلاند ثصكهاتووة لة دوو بةش. يةكةم رصبةري ياخود بلَصين سةروةريي ولاَت و دووةم ذووري نوصنةران. سةروةري نيوزيلاند شابانوو ئةليزابصتي دووةمة كة سةروةري بريتانيا و زؤر لة كؤنة كؤلَؤنيةكاني تري بريتانياية.

لة نيوزيلاند فةرمانرِةواي طشتي نوصنةري شابانووة كة هةر ثصنج سالَ جارصك راستةوخؤ لةلايةن شابانووةوة دةسنيشان دةكرصت. حالَي حازر فةرمانرِةواي طشتي ذنصكة بة ناوي دةيم سيلظيا كارترايت (Dame Silvia Cartwright) كة ثصشتر قازي بووة لة دادطاي بالاَي نيوزيلاند دا. ئةم ثاية و ثلةية خالَصكي طرنطة كة دةبص لةوكةسانةدا كة بؤ فةرمانرِةوايةتيي طشتي دياري دةكرصن هةبصت.

فةرمانرِةواي طشتي لة كاتي هةلَبذاردنةكاندا ثارلةمان دةكاتةوة و دادةخات. ثارلةماني تازة هةلَبذصردراو بة وتاري ئةو دةست بة كار دةكات كة تصيدا باسي كاري سص سالَي داهاتووي حكوومةتي تازة دةكرصت. شاياني باسة كاتصك ثادشا يان شابانوو لة نيوزيلاند بن كاري كردنةوة و داخستني ثارلةمان و وتاري دةسبةكاربوونةوةي ثارلةمان لةلايةن ئةوانةوة بةرِصوة دةضصت. ئةركصكي ديكةي فةرمانرِةواي طشتي بريتيية لة ئيمزاكردني ثةسةندكراوةكاني ثارلةمان. بةم ئيمزاكردنة رةزامةنديي ثادشايي لةسةر ثةسةندكراوةكة نيشان دةدرصت و بة فةرمي دةبصتة ياساو برِيار و كاري ثصدةكرصت.

ذووري نوصنةران 120 ئةندامي هةية كة لةلايةن خةلَكةوة هةلَبذصردراون و بوونةتة ئةندامي ثارلةمان. خودي سةروةري نة ئةندامي ثارلةمانة و نة ئةندامي ذووري نوصنةرانة، وة ناشتوانصت دةست لة كاروباريان وةربدات. بةلَكوو ئةوة نوصنةراني خةلَكن كة لة طيروطرفتةكان دةكؤلَنةوة و كصشةكان تاوتوص دةكةن و لة سةر ثرسة جؤراوجؤرةكان مشتومرِ دةكةن. كاري سةرةكيي ذووري نوصنةران ئةمةية كة ياسا رصك بخات، حكوومةت دابمةزرصنصت، ضاوةدصريي ئيدارةي حكوومةت بكات و دارايي ثصويست بؤ ئاذانس و سصرظيسةكان دابين بكات.

هةروةك لة سةرةةو ئاماذةي ثصكرا لة نيوزيلاند هةرسص سالَ جارصك ذووري نوصنةران لةلايةن خةلَكةوة هةلَدةبذصردرصت. تةواوي هاولاَتيان و نيشتةجص كاتييةكان (بة كةمصك هةلاَواردنةوة) كة تةمةنيان لة 18 سالَ بةرةوذوور بصت مافي ئةوةيان هةية دةنط بدةن ياخود دةنطيان ثص بدرصت بؤئةوةي ببنة ئةندامي ذووري نوصنةران. ئةو كةسانةي كة حةز دةكةن ببنة ئةندامي ذووري نوصنةران دةبنة ئةندامي يةكصك لة كؤمةلَة راميارييةكان و هةولَ دةدةن لة هةلَبذاردندا نوصنةرايةتيي حيزبةكةيان بكةن. لة نيوزيلاند زؤر ئةستةمة كةسصك لة ثارتييةكي رامياريدا نةبصت و رصي بكةوصتة ثارلةمانةوة. طةورةترين كؤمةلَةي رامياري لة نيوزيلاند ثارتي كار (Labour Party) ة كة كؤنترين حيزبي ئةم ولاَتةية و لة سالَي 1916 دامةزراوة و ئصستاش لةسةر دةسةلاَتة. سةرؤكي ئةم حيزبة ذنصكة بة ناوي هصلصن ئةليزابصت كلارك (Helen Elizabeth Clark) كة لة هةمان كاتدا سةروةزيري ولاَتيشة. دووةمين طةورة حيزبي نيوزيلاند ثارتي نةتةوةيي ية كة بيلَ ئينطليَش (Bill English) سةرؤكايةتيي دةكات و سالَي 1936 دامةزراوة. هةروةها ضةند حيزبي ديكة هةن و لة ثارلةماندا كورسي يان هةية. لةوانة ثارتي نيوزيلاند يةكةم (New Zealand First) ، كردةوةي نيوزيلاند (Act New Zealand) ، سةوزةكان (Green Party) ، دوارِؤذي يةكطرتوو (United Future) وة هاوبةنديي ثصشكةوتنخواز (Progressive Coalition) .

لة نيوزيلاند دةنطدان بةخورتيية و هةركةسصك لة دةنطداندا بةشداري نةكات بة داني برِصك دراو بة حكوومةت سزا دةدرصت. شصوةي هةلَبذاردنيش ثصي دةطوترصت (MMP) واتة بة يةكةوة بةستراوةيي رصذةي ئةندامان كة بريتين لة ئةنداماني ضةند كؤمةلَصكي سياسي. بة وتةيةكي تر بة زياد يان كةمبووني رصذةي ئةنداماني هةر حيزبصك رصذةي ئةنداماني كؤمةلَةكاني ديكةش هاوكات زياد و كةم دةبصت. ئةم شصوة هةلَبذاردنة ثصضةوانةي شصوة هةلَبذاردني (FPP) ية كة لةو دا كص دةنطي يةكةمي هةبصت ئةو دةيباتةوة.

لة رؤذي هةلَبذاردندا مةردم ثصويستة دوو دةنط بدةن، يةكصكيان بؤ نوصنةرةكةيان لة ثارلةمان و ئةوي ديكةش بؤ ئةو ثارتييةي كة ثةسةندي دةكةن. كةمايةتيي ماوري كة يةكةمين نيشتةجص بووةكاني نيوزيلاندن هةندصك زصدةمافيان بؤ وةبةرضاو طيراوة. يةك لةو مافانة ئةمةية كة لة هةر هةلَبذاردنصكي ثارلةمانيدا 7 كورسي بؤ ماورييةكان ثارصزراوة. هةروةها سةرثشكن لةوةي كة دةنط بة نوصنةري ماوري بدةن يان وةكوو باقي دانيشتووان دةنط بؤ نوصنةراني ديكة بدةن. بةلاَم ناتوانن لة يةك كاتدا لة هةردووك لا دةنط بدةن.

كاتصك كؤمةلَةيةك %10 ي دةنطةكان وةدةست دصنصت 12 كورسيي دةست دةكةوصت. لة هةلَبذاردني سالَي 2002 دا حيزبي كار %45 ي دةنطي حيزبةكاني مسؤطةر كرد. بةمجؤرة تواني 52 كورسي داطيربكات. ثاشان لةطةلَ هاوبةنديي ثصشكةوتنخواز كة 2 كورسيي هةبوو يةكيان طرت بؤ ثصكهصناني حكوومةت و ثةيمانيان لةطةلَ ثارتي سةوزةكان و دوارِؤذي يةكطرتوو بةست بؤ وةرطرتني متمانة و ثشطيري. بةمجؤرة حكوومةتي هاوبةنديي كةمايةتييان ثصكهصنا.

متمانة بةخشين بة حكوومةت بةم واتايةية كة لانيكةم 60 كةس لة 120 ئةندامي ثارلةمان بة كةسصك رابطةيةنن كةوا ئةوان باوةرِ و متمانةيان بةو كةسة هةية بؤ ثصكهصناني حكوومةت و دةيانةوصت ئةو كةسة ببصتة سةروةزير. هةروةها ثشتطيريش بريتيية لةمة كة 61 كةس لة 120 ئةندامي ثارلةمان رازي بن بةوةي دراوي ثصويست بخرصتة بةردةست حكوومةت ضونكة حكوومةت بةبص دراو تةنيا كارصكي لةدةست دصت ئةويش ثاشةكشة و دةس لةكار كصشانةوةية.

جصطاي سةرنجة كة هةرضةندة سةوزةكان و دوارِؤذي يةكطرتوو متمانة و ثشطيرييان داوةتة حكوومةت بةلاَم ئةندام ثارلةمانةكانيان نة وةزارةتيان ثصدةدرصت و نة مافي دةنطدانيشيان ثصدةدرصت. لص لة رصككةوتنةكانياندا لةطةلَ ثارتي كار لةسةر هةندصك خالَ رصككةوتوون كة سنوور بؤضوارضصوةي كار و سياسةتةكاني حيزبي دةسةلاَتدار دادةنصت.

جصي خؤيةتي باسي ئةوةش بكرصت كة تةواوي كؤبوونةوة و دانيشتنةكان لة لايةن سةرؤكي ثارلةمانةوة بةرِصوة دةبردرصن و ماوة و كاتي ثةيظيني ئةندامان و وةزيران دياري دةكات. سةرؤكي ئصستاي ثارلةماني نيوزيلاند ثياوصكي بةسالَداضووة بة ناوي جؤناتةن هةنت (Jonathan Hunt) كة سةر بة حيزبي كارة.

سةرضاوة:

Pears، L. (1996) . Everything you need to know under MMP: New Zealand's electoral system