قانووني بنچينةيي توركيا، هةوييةتي كورد و كثشةي دثمؤكراسي

 (بةراوردثك لة نثوان قانوونة بنچينةييةكاني توركية و سوئثد)

س. ماكوان

 

لة دةستپثكدا، پثداچوونةوةيةكي خثرا بةو هؤكارة ئايدولوژي، سياسي و مثژووييانةي كة قانووني بنچينةيي و قانوونةكاني ديكةي توركيايان پثكهثناوة، پثويستة. دةوصةتي توركيا لةسةر پاشماوة و خؤصةمثشي دواي تثكذماني ئيمپراتوري عوسماني لة سةر بنچينةي ئايدؤلوژيك كة دواتر ناوي كةماليزمي لثنرا، دامةزرا.

ئيمپراتوري عوسماني دوو تايبةتمةندي بةرچاوي هةبوو: يةكةم ئةوة لةسةر بنةمايةكي فرة ئيتنيكي دامةزرابوو، دووهةم، ئةوةي ئيمپراتؤري پان و بةريني عوسماني لثكگرثدابوو، باوةذي هاوبةشي ئيسلامي بوو نةك تورك بوون. (2) هةر بؤية ئةتاتورك و هاوبيراني لة دامةزراندني دةوصةتي نوثي توركيةدا، هةر دوو ئةو تايبةتمةندييانةي كة ئيمپراتؤري عوسماني لة سةر دامةزرابوو، وةلانا و لة جثي ئةوان يةكةم، ناسيؤناليزمي توركي و دووهةم شثوةي حكوومةتي سثكولاريان دانا. لة راستيدا كةماليزم هةر لة سةرةتاوة لة سةر بنةمايةكي زؤرةملي و بة بث لةبةرچاو گرتني راستييةكاني ناوچة سةري هةصدا. كةماليستةكان سيستمي حكوومةتي رؤژئاوايان واتة جيايي دين لة دةوصةت و دامةزراندني دةوصةتي نةتةوةي بةهثزيان دةقاودةق كؤپي كرد، بةبث ئةوةي سةرنج بدةنة ژثرخاني كؤمةصگا كة لة لايةك بايةخة دينييةكاني تثدا بة هثز بوو لة لايةكي ديكةشةوة ئةو ناوچةية كة ناوي توركياي لثنرا، بثجگة لة تورك، كةمايةتي ديكةي وةك كورد، ئةرمةني، يوناني و چةركةزي لث دةژيا. ئارنولد تؤينبي Arnold Toynbee، دامةزراندني دةوصةتي نوثي توركيا لةسةر بنةمايةكي يةكجار دواكةوتووانة دةنرخثنث و دةصث حكوومةتي نوث بة شثوةيةكي ناشارستانيانة نكؤصي لة بووني گةلاني ديكةي نثو سنووري توركية و پثكةوة ژيانيان لةگةص يةكتري دا دةكرد (3)

دةوصةتي نوثي نةتةوةيي توركيا، بوو بة هؤي دروستكراني هةوييةتثكي رةسمي و قانووني توركي كة نكؤصي لة كةمايةتيية غةيرة توركةكان كرد. ”هةوييةتي نوثي توركي نة لةسةر بنةماي دين يان پلؤراليزم بةصكوو لةسةر بنةماي ئيتنيكي ـ كؤمةلآيةتي دةستكرد درووست كرا”. (4) لة پرؤسةي درووستكردني هةوييةتي توركي و لة پثوةندي لةگةص بتةو كردني ئةم هةوييةتةدا، قانووني بنچينةيي توركيا نووسرا. لة قانووني بنچينةييدا، لة هةموو مافثكي كةمايةتييةكان نكؤصي كرا و بناخةي درووسبووني هثژمؤني نةتةوةيي تورك داذثژرا.

بةراوردثك لة نثوان چةند بةندثك لة قانوونةكاني جةزا، راگةياندن ”مثديا”، قانووني بنچينةيي توركيا و قانوونةكاني سوئثد:

ـ مادةي ژمارة 159 لة قانووني جةزاي توركيا:

”ئةگةر كةسثك بث حورمةتي بة (تورك بوون) ، كؤمار، پارلمان، حكوومةت، وةزيرةكاني حكوومةت، هثزي نيزامي و پاراستن يان كةسايةتي ئيخلاقي دةزگاي قةزاي ولآت بكا، ئةوة 6 ساص حوكمي زينداني پث دةدرث. ” (5)

ـ مادةي ژمارة 312 پاراگرافي 2 لة قانووني جةزاي توركيا:

نثوةذكي ئةم مادةية لة رةستةي ”خةصك لةرث لادان”دا كورت كراوةتةوة. هةتا ئثستا بةهؤي ئةم مادةيةوة هةزاران كورد و تورك كة لةسةر كثشةي كورد يان نةبووني دثمؤكراسي شتيان نووسيووة يان بلآو كردوةتةوة، زينداني كراون. (6)

ـ قانووني چوارچثوةيي حكوومةتي سوئثدي RF Den svenska Regeringsformen” ئارتيكلي ژمارة 2 پاراگرافي 1 سةبارةت بة مافة سةرتاييةكاني ئازادي بيروذا دةربذينة و لةودا هاتووة ”قانوون مافي ئازادي بيروذا دةربذيني هةموو هاوولآتييةك دةستةبةر دةكا”. لة هةمان ئارتيكل RF 2:12 دا باسي ئةوة دةكرث كة دةستةبةر كردني مافي ئازادي مابث وةك ئامرازثك بؤ زةربة وثكةوتن لة دثمؤكراسي كةصكي لث وةرگيرث. (7)

ـ مادةي 24 پةسةند كراوي ساصي 1916 لة قانووني بنچينةيي توركيا:

”هةموو هاوولآتياني توركية، توركن” ئةم مادةية بةو ماناية ية كة لة توركيةدا بثجگة لة تورك، ئثتنيكي ديكة بووني نيية. (8)

ـ مادةي ژمارة 42، پاراگرافي 9، پةسةندكراوي ساصي 1961 لة قانووني بنچينةيي توركيا:

”بثجگة لة زماني توركي، هيچ زمانثكي ديكة نابث وةك زماني زگماك بؤ خوثندن لة لايةن هاوولآتياني توركيةوة بةكار ببرث”. (9) لة بني ئةم مادةيةدا پراوثزثك دانراوة، كة زمانةكاني ئينگليزي، فةرانسةيي، رووسي، عةرةبي و ئيسپاني و ئاصماني هةلآوثژراون. بةلآم زماني كوردي كة زماني نزيك بة 20 ميليؤن كوردة لة توركية و هةروةها زماني كةمايةتييةكاني ديكة قةدةغةية.

ـ پرؤپؤزيسيؤني ژمارة 115 پةسةند كراوي 1996 لة سوئثد (Prop. 1996، 97:115:127) مافي خوثندي بة زماني زگماكي بؤ هةموو غةيرة سوئثدييةك چ هاوولآتي سوئثدي بث يان نةبث، بةلآم دانيشتووي سوئثد بث لة قوتابخانةكاني سةرةتايي دا دةستةبةت كراوة. (10)

ـ قانووني خوثندي ناوةندي سوئثد (SES) Gymnasieförordningen (SES 1992:394) لة پاراگرافةكاني (5:7-13) و (8: 5-6) دا هاتووة: مافي خوثندن بة زماني زگماكي لة قوناخةكاني ناوةندي و دواناوةندي بؤ هاوولآتياني سوئثدي يان دانيشتوواني سوئثدي كة زماني ديكةي زگماكيان جياواز لة زماني سوئثدي هةية، دةستةبةر كراوة. (11)

بة لةبةر چاوة گرتني ئةو راسييةي كة زمان لةو فاكتؤرة هةرة گرينگانةية كة سنووري هةوييةت و ئثتنيك دياري دةكا، ئازادي زمان يةكثك لة بنةماكاني دثمؤكراسي ية لة هةر ولآتثكدا.

ـ مادةي 81ي قانووني بنچينةيي توركيا:

يةكةم: ”حيزبة سياسي يةكان لة توركيةدا ناتوانن بانگةشةي ئةوة بكةن كة كةمايةتييةكان لة توركيةدا لةسةر ئةساسي جياوازي ئثتنيكي، مةزهةبي يان رةگةزي پثكهاتوون”.

دووهةم: ”حيزبة سياسيةكان ناتوانن ئامانجثك دةستنيشان بكةن كة يةكيةتي نةتةوةيي توركية برووشثنث يان لة چورچثوةيةكدا تثكؤشانيان هةبث كة وةك ئامانج پارثزگاري يان پةرپثداني جؤرة زمان و كولتوورثكي تثدابث كة جياوازي بث لة زمان و كولتووري توركي. ” (12)

ـ قانووني ئازادي چاپةمةني سوئثد (TF) ”Tryckfrihetsförordningen” لة خاصي يةكةمي پاراگرافي 2 (TF 2:1) دا هاتووة: ”هةموو هاوولآتيان بؤيان هةية بيروذاكاني خؤيان بة شثوةي نووسين بلآو بكةنةوة. ” لة خاصي 2ي هةمان پاراگرافدا (TF 2:2) دا هاتووة: ”دةوصةت بة هيچ شثوةيةك بؤي نيية خؤي لة ئازدي چاپةمةني تثهةصقورتثنث و پثشگري لة بلآو بوونةوةي جياواز لة نثو خةصكي دا بكا. (13)

ـ قانووني ژمارة 3984 پاراگرافي 4 لة قانووني راگةياندني توركيا:

”هةموو دةزگايةكي راگةياندن وةك تةلةفزيؤن و راديؤ دةبث بة زماني توركي بن. ” لثرةدا وةبيرهثنانةوةي ئةوة پثويستة كة ”شيركةتي هاوبةشي راديؤ و تةلةفزيؤني توركية (TRT) ، 230 تةلةفزيؤني ناوچةيي ”Local”، 15 تةلةفزيؤني هةرثمي ”Regional” و 20 ئةلةفزيؤني نةتةوةيي ”National” بة زماني توركي بلآو دةكاتةوة و هةروةها شيركةتي TRT، 1044 راديؤي ناوچةيي، 108 راديؤي هةرثمي و 37 راديؤي نةتةوةيي بة زماني توركي لة توركيا و دةروةي توركيا بلآو دةكاتةوة. (14)

بة چاو خشانثك بة قانوونةكاني توركيادا دةردةكةوث، كة سيستمي كؤماري توركيا لةسةر چ بنةمايةكي غةيرة دثمؤكراتيك و زؤر جاران دوور لة ئينساني دامةزراوة. لة سةردةمي ئالووگؤذةكاني نثوخؤي توركيا و بةتايبةت داواي چووني توركيا بؤ نثو يةكيةتي ئوروپا، قانووني بنچينةيي توركيا و لة دةرةوةي مانةوةي كورد و كةماييةتيةكاني ديكة لة دةرةوةي ئةو قانوونة يةكثك لة گرث پووچكة و گرفتة هةرة گةورةكاني رثگاي پثشكةوتني ديموكراسي لة توركياية. لة راستيدا توركيا نة تةنيا پثويستي بة ريفؤرم و ئالووگؤذ لة قانوونةكاني دا هةية، بةصكوو ئةو قانوونانة پثويستيان بة سةرلةنوث داذشتنةوة هةية. لة ماوةي چةند ساصي رابردوودا زؤر پاكةتي ريفؤرم لة لايةن پارلمان و دةوصةتي توركيةوة بؤ ئاصووكؤذ بةسةر قانووني بنچينةيي دا پةسةند كراون. بةلآم لة راستيدا بة قةوصي ئانا ليند Anna Lindh وةزيري دةرةوةي سوئثد ”هيچكام لةو ريفؤرمانة شوثني خؤيان نةپثكاوة و بة تايبةتي لة پثوةندي لةگةص مافي كورددا تةنيا لةسةر كاغةز ماونةتةوة. ” (15)

تثبيني:

 ئةم نووسينة لة گؤضاري "سياسةت" ژمارة 3 لة سوئيددا بصاو كراوةتةوة.

پةراوثز و سةرچاوةكان:

1ـ ئةم نووسينة بةشثكة لة نووسراوةيةكي ئاكاديمي بة ناوي ”هةوييةتي كورد” (هةوييةتي لة گؤذاننهاتووي كورد و ئةو باروودؤخانةي دةبنة هؤي گؤذاني هةوييةتي كوردي) لة لايةن نووسةرةوة بة زماني سوئثدي نووسراوة. ناوي ئورجيناصي سوئثديةكةي ئاواية:

 Kurdisk Identitet: Den kurdiska identitetsförändring och de förutsättningar under vilka den sker

McDowall، David، 2000. The modern History of the kurds. Loughborough: I. B. Tauris، P. I.

Waxman، Dov. 1998. Turkeys Identity Crises: Domestie Discord and Foreign Policy. Warwickshire: RISCT. P. 8

4ـ واكسمان Waxman ئةم نةقص قةوصةي لة ئايشة قةديغلوو Ayse Kadioglu لة كتثبةكةيدا دثنثتةوة: سةرچاوة Waxman لةپةذةي 6.

The Republican State wich fostered a Jacobin mntality، led to the creation of an official، monolithic، absolute Turkish identity eiher by suppressing or by ignoring the multiple identites that came to be imprisoned in the periphery. ”

5- Salih، Kaled، 1999. Kurdfrrågan i Turkiet. Kalmar: Utrikespolitiska Institutet. P. 13.

6ـ هةمان سةرچاوة.

Regeringsformen SFS 1998: 1437

Salih Khaled، 2000. Kurdfrågan en bakgrund، Stockholm: Norstedts P. 36

9ـ سةرچاوةي ژمارة 5.

10ـ Proposition 1996، 97: 110 هةروةها Grundskoleförordningen SFS 1994:1194

11ـ Gymnasieförordningen SFS 1992: 394

12ـ سةرچاوةي ژمارة 5.

13ـ Tryckfrihetsförordningen SFS 1998: 1435

14ـ www. Seenapb. org/legislation/pdf/2000

15ـ Aftonbladet 2002-05-05.