يةكخستنةوةي باشووري كوردستان لةأصطاي ثرؤسةيةكي أةواي ديموكراسيانةوة. . . . . . . شاخةوان شؤأش

 

15-12-2003 00:08

 

وةك لاي هةمووان أوونة، ثرؤسةي ئاشتي و يةكطرتنةوةي هةردوو بةأصوةبةرايةتيةكةي هةولصرو سلصماني لةطةلَ أصكةوتنامةكةي واشنتؤن لةسالَي 1998 وة دةستي ثصكرد و تائصستاش هةروا درصذةي هةية و بةردةوامة، بةبص ئةوةي بطاتة ئةنجامصكي ثؤزةتيظ و خالَصكي طةورةي كؤتايي بؤدابنرص. شصوةي طفتوطؤكان و ميتؤدي ثأؤسةكة هةروةكو ضؤن دةستي ثصكردووة، بةهةمان شصوةي ثصشوو بةردةوامة، وةكو ئةوةي هيض طؤأانص لةناوضةكة أووي نةداوة. بةهةمان مصشكي ثصشان و بةهةمان بيركردنةوة و تصطةيشتني ثصشوو كصشةكة هةلَسوكةوتي لةطةلَدا دةكرصت.

 ديارة طومان لةوةدا نيية يةكطرتنةوةي هةردوو ثارضةي باشووري كوردستان بة بةرذةوةند و ضارةنووسي هةمووان ثةيوةستدارة، بؤيةش ئاواتي هةموو خةلَكي كوردستانة. بةهةمان شصوةش طرنطترين فاكتةري ثةيوةستدار بةكصشةي ناسيوناليستانةي كوردستانة لةئاستي ناوضةكة و جيهاندا، ضونكة وةك ئاشكراية بةبص يةكثارضةيي و يةكدةنطي، ناسيؤني كورد لةهةموو ئاست و بوارةكاندا لاوازة و ناتوانص وةكو ثصويست هةنطاو بؤ كصشةكةي بنص، ئةمة جطة لةوةي طةلصجار و لةطةلص بؤنةدا زيانيش بةكصشةكةي دةطةيةنص و ناتوانرص سوود لة دةرفةتة دةطمةن و مصذووييةكان وةربطيرصت.

لةم وتارةدا بةطونجاوي دةزانم بةكورتي باس لة هةندص لة لةلايةنة ناطونجاو و نصطةتيظةكاني ئةم ثرؤسةية و دياردة ثةيوةستدارةكاني ئةم ثرؤسةية بكةم. سةرةتا ثصويستة بثرسين، ئايا ئةم ثأؤسةي يةكطرتنةي يةكصتي و ثارتي بةم شصوةيةي كةلةئاراداية أةواية؟ ئايا هةنطاوي يةكطرتنةكة طونجاوة؟ لةسةر ض بنضينةيةكي طونجاو دةبص ئةم كصشةية واضارةسةر بكرصت؟ ئةو دوو ثارتة دةسةلآتدارة تا ض أادةيةك بةرذةوةندي طشتيان لاطرنطة و أؤلَي خةلَك لةم ثرؤسةي يةكطرتنةوةية ضيية؟ ئايا ئةم دوو ثارتة أةوايةتي ئةوةيان هةية بةم شصوةية كصشةكة ضارةسةر بكةن؟ ئةم دياردة نصطةتيظانة ضين كة باري دوو ثارتةكة قوأستر دةكةن؟ شاياني باسة، هةردوو دةسةلآتةكة و خةلَكيتريش باس لةسةركةوتني ثرؤسةي ديموكراتيزةكردن و بةسيظيل كردني كؤمةلَطةي كوردي دةكةن و لةئاستي لصهاتووي دةسةلآتي كوردي لةمبارةيةوة دةدوصن، ئةمة وادةكات هةلَسةنطاندني هةر بابةتصكي ثةيوةستدار بة كوردستان بة ثصوةر و لةأوانطةيةكي ديموكراسيانةوة ثشت ئةستوور بكات، بؤ نموونة بابةتي ئةم وتارة. بةواتايةكي ديكة دةسةلآتي كوردي باس لةديموكراسي بووني خؤيان دةكةن و وادةردةخةن كة ئةوان بأوايان بةتةواوي ثرةنسيثة ديموكراسيةكان هةية، بؤيةش طونجاوة بةيارمةتي ثصودانطي ديموكراسيانة بزانين ئةم ديموكراسيةتةي كوردستان لةضي بارصكداية.

ثأؤسةي يةكطرتنةكةي هةردوو بةرصوةبةرايةتيةكة وةكو بةر لةأووخاني سةدام دووقؤلَيةو لةنصوان بةرثرساني هةردوولا و لةئاستي جياجيادا سازدةكرصن. ذمارةي كؤبوونةوةكان كةلَكي ذماردنيان ثصوة نةماوة و زؤرن. بابةتي كؤبوونةوةكان لةثشتي دةرطا داخراوةكانةوة باسيان لةسةر دةكرصت، بةمجؤرةش خالَي طرنط و كصشةلةسةري نصوانيان بةشاراوةيي دةمصننةوة. ئةوةي بةأاي طشتي و أاطةياندن دةطةيةندرصت، ضةند سةردصرصكي ناسراو و كلاسيكين كةكؤمةلَص ثرسيار و تةموومذ بةخؤيانةوة دةطرن، طةلصجار لةووشةي بريق و باق و بؤش بةولاوة زياتر ضيترنين. هةرطيز خالَي كصشةي نصوانيان و ووردةكاري لةبارةيةوة ئاشكرا ناكرصت و أوون ناكرصتةوة بؤضي و ضؤن. ثصويستة بطوترصت ئةم شصوازةي طفتوطؤكردن، بةهيض جؤرص لةطةلَ ثرينسيثةكاني ئازادي و ديموكراسيدا ناطونجصن، بؤ؟ لةكؤمةلَطةي ديموكراسيانةدا، هةر بابةتصك ثةيوةندي خةلَكةوة هةبصت، دةبصت خةلَك لةووردو درشتي خالَة طرنطةكاني ئةم بابةتة ئاطادار بكرصنةوة. طةر ناكؤكي ناتةبايي لةسةر ضةند خالَك هةبصت، دةبص بؤ خةلَك أوونكرصتةوة، خالَةكاني ناكؤكي ضين و بؤ ناتةبان لةسةريان. بةمجؤرة طةر كؤبوونةوةيةك لةذورصكي داخراويش ئةنجام بدرصت، لةسةر بةشداراني كؤبوونةوةكة ئةركة كة خةلَك لةناوةأؤكي بابةت و لة ووردةكاري ئةنجامةكة ئاطادار بكةنةوة و أووني بكةنةوة ضؤن و لةبةرضي. ئةمة جطةلةوةي لةأصطاي كةنالًي جياجياوة دةمةتةقص و مشتوومأي كراوة و ئاشكرا لةسةر بابةتةكة و خالَةناكؤكةكان دةكرصت و دةبص بكرصت، تاكو خةلَك باشتر تصبطات ئةم بابةتة ضيية و بؤ واية. بةداخةوة ئاطاداركردنةوةي خةلَكي كوردستان لةخالَةناكؤكةكان و وردةكاريةكاني ثأؤسةكة لةئارادا نيية.

ديارة منيش وةك هةر كةسصكي ديكة، نازانم ئةوان لةسةرضي أصك نين و بؤ ناطةنة هيض ئةنجامصك، بةلآم ئةوةي لةملاو لةولا دةكةونة بةرطوص، هصما بؤ بةرذةوةندي تةنها و تةنهاي هةردوو ثارتة دةسةلآتدارةكة دةكةن. ئةوان باس لةضؤنيةتي دابةشكردني دةسةلآت لةنصوان خؤيان دةكةن و لةسةر ثؤستةكاني دةسةلآت مشتوومأيان هةية. واتة ئةوان باس لةوة ناكةن ضي لةبةرذةوةندي خةلَكي كوردستان داية يا ضؤن و بةضي شصوازصكي طونجاوي ديموكراسيانة كصشةكة ضارةسةر بكةن، بةلَكو ئةوان باس لةبةرذةوةندي تايبةتي خؤيان دةكةن. ثرسياري طرنط لاي هةر يةكةي ئةوان ئةوةية، ضؤن دةتوانن طرنطترين ثؤستةكاني دةسةلآت ببةنةوة. ئةوان هيض كاتصك ئامادةنين ثرسيار لةخؤيان بكةن، ئايا ئةوان بةض ياسا و نؤرمصكي ديموكراسيانةي أةوا مافي ئةوةيان هةية داواي ئةم ثؤستانةي دةسةلآت بكةن؟

باسي أةوايةتي ئةم دوو دةسةلآتة كرا، ئةطةر لةأوانطةيةكي ديموكراسيانةوة سةيري ئةم خالَة بكةيةن دةكرص بثرسين، ئايا ئةم دوو دةسةلآتة أةوايةتيان هةية؟ دةكرص لةدوولايةنةوة وةرامي ئةم ثرسيارة بدةينةوة. يةكةم: لةلايةني ياسايي و ثرةنسيثة ديموكراسيةكانةوة. ديارة لةلايةن زؤركةس ئةوة أوونة، كةوا ثةرلةماني كوردستان أةوايةتي خؤي لةدةستداوة، بةهؤي ئةوةي ماوةي خولي هةلَبذاردني سالآنصكة تصثةأاندووة، ئةمة جطةلةوةي بؤماوةي ضةندين سالَ بووة دووكةرت و وةك دةزطايةكي يةكطرتووي ياسادانان بووني نةما. طةر ثةرلةمان أةوايةتي خؤي لةدةست بدات يا أةوايةتي نةمابصت، ئةوا بةهةمان شصوة دةزطاي بةأصوةبردني ولآتيش واتة حكومةت أةوايةتي نامصنصت، طةر بةزووترين كات هةلَبذاردن نةكرصت كة بةهؤيةوة ثةرلةماني نوص و حكومةتي نوص هةلَدةبذصردرص. دةكرص وةك لةهةندص ولآتدا سةرؤكي حكومةت يا ولآت لةكاتي ناكاييدا بةبأيارصكي ياسايي، ثةرلةمان هةلَوةشصنصتةوة، بةلآم دةبص بةزووترين كات و لةماوةي دياريكراوي ياساييدا كة لةزؤر باردا يةكدوو مانطة، هةنطاو بؤ ضارةسةر و هةلَبذاردني نوص بنرصت. ضونكة لةم ماوة بص ثةرلةمانيةدا ولآت باري نائاسايي بةخؤيةوة دةطرصت و طةر زوو ضارةسةر نةدؤزرصتةوة ئةوا ئةطةري أووداني ئاذاوة زؤرة. ديارة ثةرلةماني كوردستان تووشي ئةم بارة نةبووة، بةلَكو لةبةر هؤي جياجيا هةلَبذاردن نةكراوة و دووكةرتيش بوو. ئةو هؤيانةي يا بيانوانةي بؤ دواخستني هةلَبذاردن دةهصنرصنةوة، هيض يةكيان ثالَثشتصكي ياسايي بؤ أةوايةتي بةردةوامبووني ثةرلةمان نادةنة دةست. خودي درووستبووني دوو ثةرلةماني جودا لةدوو ناوضةي جودا، بةشصوةيص لةشصوةكان داننان بة نةماني ثةرلةمانة سةرةكيةكة بوو. بؤية طةر ثةرلةمان أةوايةتي نةما يا طومان لةأةوايةتي كرا ئةوا بةهةمان شصوة حكومةتةكةش أةوايةتي نامصنص يا طومان لة أةوايةتيةكةي دةكرصت. ضونكة بةهةلَبذاردني ثةرلةماني نوص، حكومةتي نوصش لةلايةن ئةو ثارتانةي كة زؤربةي كورسيةكاني ثةرلةمان دةبةنةوة ديار دةكرصت. ديارة طةر بتةوص بووني ثرؤسةي ديموكراتيزةكردن لةدةسةلآت طؤأيندا لةولآتصكدا ببيني (بةتايبةتي لةو ولآتانةي لةسةرةتاي قؤناغي ديموكراتيزةكردن دان) ، ئةوا سةيري ثرؤسةي هةلًَبذاردن و طؤأاني حكومةت لةكاتي خؤيدا و بةبص كصشة و لةأصطاي هةلًبذاردنةوة دةكرصت. طةر ولآتصك تواني ئةم ثأؤسةية ضةند جارصك بةبص كصشة دووبارةبكاتةوة، ئةوا دةكرص بطوترص لةم ولآتةدا طؤأيني دةسةلآت ديموكراسيانة بةأصوة دةضصت. بةلآم ئايا ئةم ثرؤسةية لةكوردستان بةم شصوةية بووة؟ بةداخةوة نا! ئايا هةردوو حكومةتةكةي سلصماني و هةولصر هةر يةك لةلايةن خؤيةوة بةهةلَبذاردني ثةرلةمان و بةمجؤرة بةطؤأيني دةسةلآت هةلَساون؟ ديسان نا! كةواتة ئةم دوو حكومةتة و سةرؤكةكانيان نة ديموكراسين و نةأةوايةتيةكي ديموكراسيانةشيان هةية، ئةمة طةر لةأوانطةيةكي ديموكراسيانةوة سةيريان بكةين.

دووةم: لةأوانطةي ثرةنسيثةكاني كوردايةتيةوة. وةكو دةزانين طةلًص لةثرةنسيثةكاني كوردايةتي ياساي نةنووسراوةن، بةلآم تايبةتمةندي و ثصداويستيةكاني كوردايةتي (بةواتاي خةبات بؤ أزطاري كوردستان) سةثاندوويانة و بةهؤي ثرؤسةيةكي دوور و درصذي أابردوو ئةم ثرةنسيثانة بةشصوةيص لةشصوةكان لةويذداني مرؤظي خةباتطصري كوردا ضةسثيوون، بةمجؤرة ئةم ثرةنسثانة ياسا و نؤرمي مؤرالين. ثرةنسيثةكاني كوردايةتي دةكرص ثصناسة و لصكدانةوةي جيايان بؤ بكرصت. بةبأواي من، هصلًَي سووري كوردايةتي يا ثرةنسيثةكاني كوردايةتي كاتص دةبةزصندرصن، طةرهاتوو شةأي كوردكوذي و يةكتركوذي هاتة ئاراوة، طةرهاتوو هاوكاري لةطةلَ داطيركةر لةدذي لايةنصكي كوردي كرا، طةرهاتوو أصكةوتن لةطةلَ داطيركةر بةبص ئاطا و أةزامةندي خةلَك كرا، طةرهاتوو ساختةكاري بةساماني نةتةوة كرا هتد. ثرسيار ئةوةية ئايا ئةو دوو حكومةتة هيض يةكص لةم كارانةيان كردووة؟ ئةطةر كردوويانة ئةوا ثرةنسيثةكاني كوردايةتيان شكاندووة و بةمجؤرة أةوايةتي خؤيان لةدةستداوة. وابزانم ثصويست بةوة ناكات باسي هةندص لةم سنوور بةزاندنانة بكةم، ضونكة لاي هةموومان أوونة لة 12 سالَي أابردوودا ضيكراوة، هيض داواي لصبووردنصك و ثاكانةيةكيش ناتوانص تاوانةكان أةشكاتةوة. تةنها ئةوةندة دةلَصم طةر ئةم كردارانة لةكؤمةلَطةيةكي هوشيار و ديموكراسيدا أوويان بداباية، ئةوا نةك هةر بةرثرسياران أةوايةتي خؤيان لةدةست دةدا و لةدةسةلآت دوور دةخرانةوة بةلًَكو دةدرانة دادطاش. شاياني باسة لةكؤمةلَطة هوشيار و ديموكراسيةكاندا هةر بةتةنها ثةرلةمان نيية كةوا وةك ثاساواني بةرذةوةنديةكاني خةلَك ضاودصري حكومةت دةكات، بةلَكو ئةنداماني ثارتة أامياريةكانيش، بةهؤي ئةو ميكانيزمة ديموكراسيانةيةي كة لةناوثارتةكاندا هةية، هةروةها بةهؤي بووني مؤرالصكي بةرز و أووني و ئاشكرايي سنوورة سوورةكان، بصدةنطي لةسنوور بةزاندن ناكةن و لاداني كةسي بةرثسيار يةكودووي لةسةر نيية و كةسانصك هةلَدةبذصرن كة دلَسؤزي ثرةنسيثةكاني ثارت و نيشتيمان بصت. ديارة بووني ئةم ميكانيزمة ديموكراسيانةية و بووني مؤرالصكي مرؤظانةي بةرز وايكردووة، هةركاتصك بةرثرسصك لةسنوور لايدا ئةوا هةر بؤخؤي دان بةهةلَةكةي خؤيدا دةنصت و دةست لةكار دةكصشصتةوة و ئامادةي ئةنجامةكاني ديكةشة.

 

لةبةرأؤشنايي ئةم دوو خالَةي سةرةوةدا دةتوانين بلًَين هةردوو ثارتةكة و حكومةتةكانيان أةوايةتيةكي ديموكراسيانةيان نيية و ثرةنسيثةكاني كوردايةتيشيان شكاندووة. هةر لةم أوانطةيةوةش ئةوان مافي ئةوةيان نيية داواي ئةو ثؤستانةي دةسةلآت بكةن يا مشتوومأ لةسةر دابةشكردني ئةم ثؤستانةي دةسةلآت لةنصوان خؤياندا بكةن. بؤيةش هةنطاوي يا شصوازي ضارةسةرةكة كة بةهةولَي "يةكطرتنةوةي هةردوو ئيدارةكة" ناسراوة ناطونجاو و ضةوتة.

هةروةكو لةطةلًص بؤنةشدا ئةوة دةطوترص كةوا ئاماذة بؤ هةلَبذاردني سالَي 1992 دا دةكرص و هةولَ دةدرصت لةسةر بنةماي ئةنجامي ئةم هةلَبذاردنةي ئةوسا أصكةوتن بكةن يا أصكةوتن هةية، دةنط هةية كةوا مشتومأيان لةسةر ئةم بابةتة هةية و ناطةنة يةكتر. طةأانةوة بؤ ئةنجامي هةلَبذاردني 11 سالَ لةمةوبةر كارصكي زيانبةخشة و لةلايةك ثشتطوصخستني هةموو ئةو طؤأانة أامياريانةية كة لةم ماوةيةدا أوويان داوة، لةلايةكيتر ثشتطوصخستني هةلَوصستي خةلًك و بةكةمزانيني أؤلَي خةلَكة. خةلَكي كوردستان هةمان هةلَوصستي سالًَي 92 ي بةرامبةر بة ثارتة أامياريةكاني كوردستان نيية و بةئةطةري زؤر طةلص كةس طؤأان بةسةر هةلَوصستياندا هاتووة و ئامادة نين بةهةمان شصوة دةنط بدةن. ئاشكراية لةماوةي ضوار سالَي هةلَبذاردندا طؤأان بةسةر هةلَوصستي زؤر كةسدا دصت، بؤيةش ئةو كةسانة بةشصوةي جيا لةثصشوو دةنط دةدةن، هةر ئةمةشة طةلًصجار دةبصتةهؤي ئةوةي ثارتي ديكة دةسةلآت بطرنة دةست و كةس و حكومةتي تازة بصنة سةركار. ئةوجا طةر 11 سالَ بةسةر يةكةم هةلَبذاردندا تصثةأصت، ئةوا ئةطةري طؤأاني لايةنطيري ثارتةكان يا طؤأاني هةلَوصست بةرامبةر بة ثارتةكان زؤر زؤرة. ئةمة جطة لةوةي ئةم ئةنجامة تةنها بؤ ماوةي ضوار سالَ أةوايةتيةكي ياساييانةي هةية، ئةمة ئةطةر ماوةي خولي هةلَبذاردن ضوار سالَ بصت. لةهةلَبذاردندا خةلَك بواري بؤ دةأةخسص دةسةلآتي خؤي ثراكتيزة بكات، كة هةلَبذاردن نةكرا يا طةر أصطا بةهةلَبذارن طيرا، ئةوا لةأاستيدا بوار بةخةلَك لةثراكتيزةكردني دةسةلآتيدا نادرصت و أصطاي ثصدةطيرصت كة ثراكتيزةي دةسةلآتي خؤي بكات. هةر ئةمةشة دةبصتة خالًي وةرضةرخان لةثةيأةوكردني سيستةمصكي ديموكراسيانةوة بؤ ثةيأةوكردني سيستةمي ناديموكراسيانة. لةبيرمان نةضصت لةطةلًص ولآتي ديكتاتؤردا هةلًَبذاردن لةكاتي خؤيدا دةكرصت، بةلآم هةلَبذاردنةكة هيض طؤأانصك نايةنصتة ئاراوة، لةبةرئةوةي خةلَكةكة ئازاد نين و لةترسي طياني خؤيان بؤ ثارتي دةسةلآتدار دةنط دةدةن، وةك ئةوةي لة عصراقي سةردةمي سةدامدا هةبوو.

ئةي كةواتة أصطاضارة ضيية و كامةية؟ جارص ثصش هةرشتص ثصويستة بير لةيةكخستنةوةي هةردوو ثارضةكةي باشووري كوردستان بكرصتةوة نةك دوو بةأصوةبةرايةتيةكة، بؤية ثصويستة لةسةر ئةم بنةمايةش هةنطاو بؤ ضارةسةر بنرصت. طةر هةردوو ثارتي دةسةلآتدار بأوايان بةديموكراسيةت و ثأؤسةي ديموكراتيزةكردن لةكوردستاندا هةية، ئةوا ثصويستة لةسةريان ملكةضي ضارةسةري ديموكراسيانةش بن. دةبص بأوايان بةدابةشكردني دةسةلآت لةطةلَ ثارتي ديكةدا هةبصت. دةبص بأوايان بةدةسةلآتي خةلَك هةبصت و بأيار بدةنة دةست خةلَك. واتة أصطا بةخةلَكي كوردستان بدةن، لةأصطاي هةلَبذاردنصكةوة نوصنةراني تازةي خؤيان هةلَبذصرن، بةمجؤرة ثةرلةمانصكي بةهصز هةلَبذصرن و لةأصطايةوة حكومةتصكي يةكطرتووي كوردستانصكي يةكطرتوو دياربكرصت. تةنها لةأصطاي هةلَبذاردنةوة دةتوانرص ضارةسةرصكي ديموكراسيانةي أةوا بؤ ئةم كصشةية بدؤزرصتةوة. ئةطةر دوو بةأصوةبةرايةتيةكة يةكيش بطرنةوة ثصويستة بةبةشداري بةرضاوي ثارتةكاني ديكة بصت و كاتي بصت، واتة تةنها بؤ ئةوة بصت، كةوا خؤي و طةل بؤ هةلَبذاردنصكي ئازاد و ديموكراسيانةي أةواي ئامادة بكات. هصنانةوةي بيانووي ناوضة تازة ئازادكراوةكان و بارودؤخي ئالَؤزي ئةو ناوضانة بؤ نةكردني هةلَبذاردن زؤر ناأةواية و ناطونجاوة. ضارةسةري طونجاو و أةوا هةلَبذاردنة، ثصويستة ئةم هةلَبذاردنة ئةم ناوضانةش بةثصي توانا بطرصتةوة. واتة ئةوةي دةكرص و أصطاي دةضتص لةم ناوضة تازة أزطاركراوانةدا بؤ بةئةنجام طةياندني هةلَبذاردن بكرصت، ضونكة ناكرص ضارةنووسي ناسيؤنصك بة بارودؤخي نالةباري ضةند ناوضةيةك ببةسترصتةوة.

 

لاي هةمووان ئاشكراية، باشووري كوردستان لةبةردةم دووأيانصكي ضارةنووسساز داية، سةركةوتني بةشصوةيةكي سةرةكي بةيةكطرتوويي كوردستان و خةلَكةكةيةوة بةندة. خةلَكي كوردستان داواي ضارةسةرصكي أةواي ئةم طرص كؤرةية دةكةن، بةهةمان شصوة كصشةي نةتةوايةتي كورد ثصويستي ثصيةتي. كات خصرا دةأوا و خةريكة ديسان بةدوا دةكةوين، ئةمأؤ بؤ هةلَبذاردن درةنطة، بةياني طةلص درةنطة و أةنطة نةتوانين فرياي هيض بكةوين.

 

 shaxauan@hotmail. com

 دانيمارك 11. 11. 2003