ثةيوةندي نيَوان ئازادي وتيرؤر ..... نوسيني: د. يوسف مكي وةرطيَراني بؤ كوردي:  ئةحمةد فاتيح محةمةد

 

12-10-2003 01:25



 
رةنطة طريَدان و باسكردني ثةيوةندي نيَوان هةردوو ضةمكي
ناونيشاني ئةم باسة جيَطاي سةرسورمان بيَ، كة دوو كةس لةسةر دوري ودذايةتي
نيَوانيان جياوازنين، كة دوو دذن وبةيةك ناطةن. بؤ ئةمةش سةرةتا دةبيَ
بةئاطابين، ئيَمة ليَرةدا مةبةستمان لة ( (ثةيوةندي) ) بةماناي تةبابوون يان
ليَكضووني نيَوان ئةو دوو ضةمكة نية، بةلَكو ئةو لايةنة ئالَوطؤرةية ثيَكيانةوة
طريَدةدات. لةم طفتوطؤيةدا تيشك دةخريَتة سةر هاوكيَشةي ضوونيةك كةوا
مةزندةدةكريَت لةئاكتيظ بوونييةكيَك لةم دوو ضةمكةدا ثوكانةوةي ئةويتري
تيَدابيَت، ئةم ثةيوةندييةش بةطويَرةي زانستي دةروونناسي ثةيوةندي
لةجياتيدانانة، تيايدا بيبةشكراو ثةنا بؤ بةكارهيَناني فيَلَي بةرطري دةبات بؤ
دابينكردني مةرامةكانيان و وةدةستهيَناني هاوسةنطي دةرووني.
رةنطة لةم طةردوونة فراوان وبةرينةدا جيَطاي طرنطي بيَت كة بؤ دلَنيابوون
لةهةموو بوارةكاني ذياندا، ئامانجيَك لةهةولَدان وبوون لةسةر ئةم زةويية هةبي
،
لةم لايةنةشدا تيَكستة هاتووةكاني كتيَبة ئاسمانيةكان لة ( (وجعلنا لكل شيئ
سببا) ) ولايةني زانستة سروشتييةكان وياسادانراوةكان ياخود تيورة
كؤمةلاَيةتيةكاني ثةيوةنديدار دةريدةخات كةوا جياوازييان نية. وةلَيَ
هةستةوةرةكان كاري خؤيان هةية وهةموو ئةندامةكاني تريش كار و ثيَداويستيان هةية
،
ولةريَطاي زانستييةوة سةلميَنراوة ثيَويست نةبوون بؤ هةر يةكيَك لة
ئةندامةكان وغةريزةكان وهةستةوةرةكان ياخود هاتنة ثيَشةوةي بارودؤخيَكي نوي كة
بةشيَوةيةكي سروشتي ريَطرة لةبةردةم مومارةسةكردني رؤلَي خؤي، لةوانةية
ببيَتةهؤي لةناوضوون وثوكانةوة، وةك ريخؤلَة كويَرة لةمرؤظدا، هةروةها وةك ضؤن
تيؤري طةشةكردن وبالاَبوون باس لةبزربووني هةنديَك كاري ئةندامةكاني
طيانلةبةراني زيندوودا دةكات، بةلاَم ئةطةر ئةو غةريزة و ئةندام وهةستةوةرانة
ئةوةندة بةهيَزبن، كةلةطةلَ واقعي نويَدا نةطونجيَت، ئةوا ناضاردةبيَت لةكارة
سةرةكيية ضالاكةكاني خؤي لابدات وشويَني دةرضووني تري هةية، طرنط ئةوةية ئةو
كارانةي ثيَي سثيَردراوة بةردةوام بيَت. كاتيَك مةسةلةكان ثةيوةندي بةغةريزة و
رةفتارةكانةوة هةية، ئةم لادانة مةترسييةكي سةدلةسةد لةسةر تةواوي كؤمةلَطا
ثيَكديَنيَت، ئةم فيَلاَنةش دزي وكوشتن وساختةيي وكاري نائاسايي وضةندين
دياردةي نيَطةتيفي كؤمةلاَيةتي دةطريَتةوة. يةكيَك لةبةلَطةنةويستة مرؤييةكان
لةدايك بووني ئازادانةي مرؤظة، واتة تواناي دروستكردني كردارةكاني خؤي هةية
،
لةبةرئةوة لةدواي تةمةني ثيَطةيشتنةوة كةئةو تةمةنةية كة شةريعة وياساكان
لةسةري ريَككةوتوون، مرؤظ لةبةردةم كؤمةلَطادا ليَثرسراو دةبيَت ولةسةر
كردارةكاني ليَثرسينةوةي لةطةلَدا دةكري. وةلَيَ ئيسلامي هاندةري هاوشاني
ئازادي هات، وهاوارةكةي خةليفةي دادثةروةر عومةر كوري خةتاب تائيَستاش دةنطيَك
دةداتةوة كةخةوطةي زؤرداران كون دةكات كةدةلَي ( (ضؤن خةلَكتان كؤيلةكردووة
وبةئازادي لةدايك بوون) ) .
ثيَناسةي ئازادي لةسةردةمي نويدا تائيَستاش جيَطاي مشتومروجياوازي نيَوان
تيورسينةكانة، بةلاَم بةشيَوةيةكي طشتي وةك هارؤلد لاسكي ثيَناسةي كردووة
حالَةتة كؤمةلاَيةتيةكان دةطةيةنيَت كةتيايدا مرؤظ تواناي جيَطيركردني هةولَ
وداواكارييةكاني دةدا. ئازاديش بةم ضةمكة رِيَسا دانانيَت بؤ مرؤظ كة تواناي
وةدةستهيَناني بةختةوةري هةبيَت، لةكاتيَكدا جؤرج هييطل سورة لةسةر ئةوةي
ئازادي تةنانةت ئةطةر ماناي توانستي مرؤظ لةسةر بةديهيَناني داواكاري
وبةختةوةري بطةيةنيَت، ثيَويستة لة ضوارضيَوةي ياساكاني ئةو حكومةتةدا كاربكات
كةلةسايةيدا دةذي. ئازادي بةهةموو لايةنةكانيةوة كة جيَطاي جياوازبوون نية،
بريتيية لة مافي بروابوون وبيركردنةوة وتةعبيركردن ورةتكردنةوةي دوذمن،
وثيَكهيَناني كؤمةلَة و دام و دةزطا مةدةنيةكان كةدةستةبةري سةرجةم ئةو مافانة
دةكات. لةراستيدا مةسةلةي ئازادي لةطةلَ مةسةلةي ناندا لةزؤربةي سةردةمةكاندا
مرؤظيان خةريككردووة، ميَذووي مرؤظايةتي لةلايةنيَكي طةورةيدا مةيداني
كيَبركيَي بووة لة ثيَناوي وةدةستهيَنانيان، هةروةها ثةيوةندي نيَوانيان
ثيَكداضوو طريَدراوة، لةهةمان كاتدا وادةردةكةويَت لةيةكتري جياكراوةن، ضونكة
مةرجي ئازادي بريتيية لةتواناي جيَطيركردن وجيَبةجيَكردن.
ئةم توانايةش لاي طةليَكي برسي نية كة مافة مرؤيي و سةرةكييةكان بؤ بةرةنطاري
ثيَداويستيية زيندةطيةكاني رؤذانة يان بوونيان نةبيَت.
ليَرةوة مةسةلةي طريَداني دادثةروةري كؤمةلاَيةتي وبةدةستهيَناني ئازادي لاي
زؤريَك لةمةزهةبة سياسي و فةلسةفيةكان هاتووة، هةروةها ليَرةوة رةخنةي توند
لةهةنديَك ريفؤرمخوازاني سيستمي سةرمايةداري طيراوة، كةتةركيز لةسةر هزري
ئازادي سياسي كراوة بةبيَ طريَداني بة ثيَداويستيية كؤمةلاَيةتي وئابورييةكان.
ئةم تيَطةيشتنة ماناي واية بزربووني يةكيَك لةو دوو ئايتمة واثيَويست دةكات
ئايتمةكةي تريش بزربيَت. بؤنمونة، لةولاَتاني عةرةبيماندا لةكاتي هةذمونطةري
كؤلؤنياليستي تةقليديدا، ئازادي وبةدةستهيَناني دادثةروةري يةك بابةت بوو
،
ضونكة بزربوونيان ثةيوةست بوو لةطةلَ داطيركردن وسةركوتكردني ئازادي وضةتةطةري
لةسةر سامان، بةو شيَوةية ضوونة دةرةوةي داطيركةر مةرجيَكي ثيَويست بوو بؤ
بوونيان. هةردوو ضةمكي ئازادي ودادثةروةري بةشيَوةيةكي سةرتاثاطير وفراوان
لةهةموو وولاَتاني جيهاني سيَهةمدا بزربووة، لةنيَوياندا ولاَتاني عةرةبي
،
كةبةهؤي هيَرشة رؤذئاوايية خاض ثةرستةكان كةوتووة، وبةرهةمهيَناني
كشتوكالَيان بةسةردا سةثاند، نةك بؤ دابينكردني ثيَداويستيةكانيان، بةلَكو بؤ
رووبةروبوونةوةي ثيَداويستييةكاني بازاري ئةوروثا. دةرةنجامي ئةمةش طةلاني
ئةم ولاَتانة لةيةككاتدا لة مومارةسةكردني ئازادي بيَبةش بوون، وبنةماي
بةرهةمهيَنانيان تيَكدرا، برسيَتي وويَراني تيَدابلاَوبؤوة، ئةنجاميش هةلَطرتني
ضةك بوو بؤ ثاريَزطاري لة بووني ئازادي.
بزربووني ئةم مافانةش تائيَستا ئاستةنطيةكي راستةقينة لة واقيعي عةرةبيماندا
ثيَكديَنيَت، لةسايةي بزربووني ئازادييةكان وسةرنةكةوتني ثرؤذةي ريَنسانسي
عةرةبي كةلة سةرةتاي سةدةي رابردووةوة دةركةوتووة، وبةردةوامبووني حالَةتي
ثارضةثارضة بوون ودةستةطةريَتي، ودابةزيني سةرجةم ولاَتاني عةرةبي بؤ قؤزاخةي
ثاشكؤيةتي ونةتوانيني بةرضاولة طةيشتنةوة بةرةوتي طةشةسةندني جيهاني
وسةرنةكةوتن لةروبةروبوونةوةي ثرؤذةي زايؤنيدا. لةبةرامبةر نةبووني توانست كة
تةعبير لةرةتكردنةوة وبوون بة ئؤثؤزسيؤني ئاشتييانة بكات، هةموو ئةمانة
بلؤككردنيَكي فراوان وقولَ لةثيَكهاتةي كؤمةلاَيةتي عةرةبيدا ثيَكهيَنا،
كةبووة هؤي زؤريَك لة ئايتمةكان رووبكةنة دؤزينةوةي ريَطايةك بؤ ضوونة دةرةوة
،
بؤ فيَلَي بةرطري كةبةهؤيةوة هاوسةنطي دةرووني وةدةستهيَنا، لةبةرئةوة تيرؤر
ئةو دياردةيةية كةلةسةرةتاي هةشتاكانةوة هةلَيكردؤتة سةر تةواوي ناوضةكة،
وتيرؤركردني سةرؤكي ميسري ئةنوةر سادات يةكةم تؤوي دةركةوتني جدي وئاشكراي ئةو
دياردةية ثيَكديَنيَت. لةسةر ئةم بنةماية، دياردةي تيرؤر هاوكاتة لةطةلَ
ثوكانةوةي فكردا، وبريتيية لة رةنطدانةوةيةكي ئاشكراي حالَةتي خراثي ودارمان
دواي ئةوةي ئاماذةكاني ريَنسانس كةلةيةكيَتي وئازادي وداهيَناني طةشةسةندن
بةهةموو لق وثؤثةكانيةوة سةرسام بوو. بةم شيَوةية تةواوي كؤمةلَطاكان
لةميَذووي مرؤظايةتيدا بؤتةعبيركردن لةنةتوانين وبةدةستهيَناني هاوسةنطي
دةرووني ثةنادةبةنة بةر فيَلَة بةرطرييةكان.
كاتيَك ئةسيناي سةرضاوةي فةلسةفة و هونةر لةكؤتايي سةدةي (5 ث. ز) سةرنةكةوت
،
بيرة خورافي ورؤحي خؤبةدةستةوةدان روويكردة شارستانيةتي يؤناني، ومةزهةبةكاني
رواقي والاادري وئةبيقوري تيَدابلاَوبؤوة كةهيض مانايةكي ترينية بي لةدؤراندن
وخؤبةدةستةوةيدانوبةدةستهيَناني هاوسةنطي دةرووني بؤ طةليَكي دؤراو، وهاتني
ضيَذوخؤشي لةبري خةباتكردن. بلاَوبوونةوةي ئةم فةلسةفةية لة سةدةي 19 دا
دووبارةبؤوة، دواي ئةوةي شؤرشي فةرةنسي بةيداخةكاني ئازادي وبرايةتي ويةكساني
بةرزكردبؤوة، شؤرشطيَرة فةرةنسيةكان يةكتريان لةناوبرد. بةم ئاراستةية
فرانزفانون لةكتيَبةكةيدا (ضةوساوةكاني زةوي) ئاماذةبةوةدةكات، كةوا حالَةتي
توندوتيذي كةلةوةرزةكاني شادي وزؤريَك لة سروشة ئاينيةكاني هةنديَك خيَلَي
ئةفريقيدا بلاَودةبيَتةوة، بريتيية لةرةنطدانةوةي دةرةكي دةربارةي ئةو قةيرانة
دةرووني وضةثاندنةي كةبالاَدةستي كؤلؤنياليستي ئةوروثي سةثاندويةتي.
سةماكردني شمشيَر كةزؤريَك لةقوربانياني دانيشتووانةرةسةنةكان دةبات بريتيية
لةرةتكردنةوةيةكي نامؤرالَيانةي واقيعي ئيَستا، وةلَيَ رةتكردنةوةي توندوتيذي
داطيركةرة كةبةتوندوتيذييةكي تر تةعبيري ليَدةكات وبةشيَوةيةكي ئاشتييانة
ئاراستةنةكراوة.
لةميَذووي عةرةبيدا، نمونةي زيندوي هاوشيَوةي ئةم راظةكردنة هةية،
لةروبةرووبونةوةي زولَمدا لةسةردةمي ئةمةوي فةلسةفةي مةرجةئة هاتة طؤريَ، و باس
لة جةبريةت ودواخستني سزادةكات. بةلاَم شيوةني كةربةلا بووة هؤي بلاَوبوونةوةي
دياردةي غةم ولاواندنةوة لة شيعري عةرةبيدا، بةجؤريَك ذياني ئةدةبي لةو
ذينطةيةدا دروست بوووةك ئةوةي لةرؤذطاري ئيمرؤدا رووداوةكةي تيادا روداوة.
رةنطة ئةم قسةيةش بةسةر زؤريَك لةو مومارةساتانةدا جيبةجيَبيَت كةلة ذينطةيةكي
واراهاتووة دواكةوتوترن لة نيشتماني عةرةبيدا وةك سروشي رفاعية لة عيَراق وسةيد
بةدوي لة ميسر. هيض دوور نيية ئةوةي لة كةنيسةي زةيتونة لةقاهيرة سالَي
1967
يزايني رويدا، كاتي دةزطاي راطةياندني ميسري ولةثيَشةوةياندا رؤذنامةي
الاهرام لةكاتي نسكؤي ثيَنجي حوزةيراندا كةبةطويَرةي ليَدواني وةزيري
راطةياندني ئةوكاتة بةريَز شعراوي جمعة رايطةياند، دياردةي حةزرةتي مريم لةو
كةنيسةيةدا وةدةركةوتووة، هاوكاري خؤي لةطةلَ طةلي ميسردا دةربريووة
لةخةباتيدا بؤ سرينةوةي ثاشماوةي دوذمن.
بةم جؤرة كؤمةلَطا مرؤييةكان، كاتيَك تواناي روبةرووبونةوةي ضارةنوس و قةدةري
خؤيان نية، ثةنا بؤ فيَلَة بةرطرييةكان دةبةن بؤ بةدةستهيَناني هاوسةنطي
دةرووني، بةم شيَوةيةش كةرتيَكي فراواني نةوةي عةرةبي موسولَمان لةسةرجةم
ولاَتاني عةرةبيدا بؤ بةرةنطاربوونةوةي هةولَةكاني بةرؤذئاواييكردن
،
فيَلَةكانيان لةرابردووةوة وةردةطريَت، كة تيرؤرو ثشت بةستن بةتوندوتيذي
تةعبيرة لةبيَ تواناييلةبةرامبةر حالَةتي نيطةراني وهةرةسدا، دواي ئةوةي
سةركردايةتية سياسي ونيشتيمانية تةقليدييةكان وسيستمة تؤتاليتارييةكان
بيتوانابوون لةبةدةستهيَناني خةويَكي خؤش لة ئازادي ورزطاري. بنةبركردني
تيرؤر ئةركيَكي نيشتيماني ونةتةوةيية، بة ثلةي يةكةم دةكةويَتة ئةستؤي
ئيَليَتي رؤشنبيران. ريَطاي سةرةتاش لةروبةرووبونةوةدا طةراندنةوةية بؤ
يةكساني بةرامبةر، وةدةستهيَناني ئازادي وخؤبةدةستةوةدان بةبؤضوون وبؤضووني
بةرامبةر، وكردنةوةوخستنة سةرثشتي دةرطاكاني ئاسؤي طفتوطؤية، ودةركردني
شةمشةمةكويَرةكانة كة لةحةشارطةكانيان لةتاريكيدا خؤيان دةشانةوة بؤ رؤذي
رووناك وتيشكي خؤر، وةك سةرةتايةك بؤ دارشتني ثرؤذةي نويَي ريَنساني عةرةبي. .
 

 

Hit Counter ميوان ئةم بابةتةي خوصندؤتةوة